Conventions used in collation files .
Discipulus Quia res de facili ad naturam suam {*trs.34512 &NaRe} revertuntur {revertitur &Pe} interrogare {interrogo &Pe} decrevi, {om. &Pe} si Romani potestatem {pontificem &NaRe} ordinandi de electoribus Romani episcopi {pontificis &Pe} in summum pontificem {pontifex &Mz} transtulerunt, an {aut &Pe} in aliquo casu et in quo ius eligendi et potestas ordinandi de electoribus papae secundum istam opinionem revertatur ad Romanos {de electoribus papae ... Romanos om. &NaRe}.
Magister Ad hoc diversimode respondetur. Uno modo dicitur quod solummodo in uno casu ius eligendi et potestas ordinandi de electoribus revertitur {revertatur &Pe} ad Romanos, puta si papa et electores omnes {fuit add. &Pe} infecti fuerint {fuerunt &Re} {vel essent &Pe} haeretica pravitate. {maculati add. &Pe} Unde si papa et omnes cardinales efficerentur haeretici et {om. &Pe} Romani remanerent catholici, de fide et bono communi in quantum spectaret ad ipsum {*ipsos &NaPeRe} curam {*sollicitudinem &NaRe} {om. &MzPe} [[ponere add. margin Pe]] competentem habentes, eo ipso Romani haberent ius eligendi et etiam {*om. &NaPeRe} potestatem de electoribus ordinandi. Si {sed &Pe} {*etiam add. &NaPeRe} {et add. &Mz}, quando imperator solus habuerit {*habuit &NaPeRe} ius eligendi, {papam add. &Pe} [[interlinear]] papa et etiam {*om. &NaPeRe} imperator fuissent facti haeretici, Romani eo ipso recuperassent ius eligendi et potestatem de electoribus ordinandi.
Discipulus Istam opinionem volo quod aliquantulum tractemus diffuse. Ideo antequam alleges pro ipsa, ut magis addiscam {*advertam &NaPeRe} an aliquid veritatis contineat, opto ut aliqua circa ipsam declares. Primo igitur dic quare {quando &Pe} innuit opinio ista quod ius eligendi non revertitur ad Romanos nisi Papa efficeretur {*efficiatur &NaRe} haereticus. Videtur {*enim add. &NaPeRe} quod si soli cardinales vel {*omnes add. &NaMzPeRe} alii {om. &Pe} electores - si alii essent - efficerentur haeretici reverteretur {revertetur &Mz} ius eligendi ad Romanos quia eo ipso quod cardinales {Romani &Pe} vel alii electores {sive cardinales add. &Pe} efficerentur haeretici essent privati iure eligendi. Sed eo ipso quod aliqui privantur electione sive potestate eligendi ius eligendi devoluitur ad alios ad quos spectat de iure. Ergo non oportet quod {oportet quod om. &Pe} papa efficiatur {efficitur &Pe} haereticus ad hoc quod ius eligendi revertatur ad Romanos.
Magister Ista opinio intelligit quod papa superstite ius eligendi non revertitur ad Romanos quamvis cardinales vel alii electores - si essent alii, sicut aliquando {alii &Na} fuerunt alii - efficerentur haeretici nisi etiam papa efficeretur haereticus, quia licet cardinales eo ipso quod efficerentur haeretici essent privati iure eligendi tamen papa catholicus superstes non esset propter hoc {propter hoc om. &Pe} {propter hoc: papa &Mz} privandus {*privatus &NaPeRe} potestate ordinandi de electoribus. Sed si papa esset mortuus, eo ipso quod cardinales efficerentur haeretici, ius eligendi illa vice {illa vice om. &Pe} reverteretur ad Romanos.
Discipulus Quare dicitur quod ius eligendi illa vice revertitur {*reverteretur &NaPeRe} {revertetur &Mz} ad Romanos?
Magister Ideo {*Hoc &NaRe} dicitur quia {quod &Re} postquam post mortem papae vel etiam post infectionem papae haeretica pravitate eligendus {*electus &NaMzPeRe} esset papa catholicus, qui etiam {*qui etiam om. &NaMzPeRe} {*ille papa catholicus add. &NaPeRe} [[margin Pe]] haberet potestatem ordinandi de electoribus {*trs.231 &NaRe} sicut et alii praedecessores {praecessores &Mz} sui posito quod {*posito quod: si &NaMzPeRe} Romani transtulerint {*transtulerunt &NaPeRe} ius et potestatem suam in papam ratione officii et non ratione personae {Christi add. &Pe}.
Discipulus Quare dicit ista {*illa &MzPe} opinio quod in isto {*illo &NaPeRe} {nullo &Mz} casu reverteretur {revertitur &Na} {revertetur &Mz} {*ad Romanos add. &NaRe} non solum ius eligendi sed etiam {et &Mz} potestas ordinandi de electoribus?
Magister Hoc dicitur quia {quod &Mz} saepe aliqua multitudo habet ius eligendi et tamen non expedit quod omnes eligant quia multi moverentur malo zelo et saepe non possent in personam idoneam convenire, aliquotiens {aliquoties &Na} etiam non possent in unum locum congruum {*congrue &NaPeRe} convenire, et ideo expedit quod ordinent qui {quid &Mz} debeant eligere committendo uni personae vel personis paucis respectu totius multitudinis distinctis {*discretis &NaRe} {discrete &Pe} et zelum fidei ac boni communis habentibus {eorum add. &Pe} ius eligendi. Propter hoc enim ab antiquo electiones praelatorum concessae fuerunt clericis, quia, licet omnes clerici et laici habuerunt {habuerint &Pe} ius eligendi, de consensu tamen laicorum, propter hoc quod clerici erant sapientiores et sanctiores {scientiores &Na} laicis, ordinatum fuit quod ipsi soli haberent ius eligendi. Et ideo quando laici essent discretiores et meliores clericis ius eligendi deberet auferri a clericis et dari laicis quia illa quae spectant ad bonum commune et {om. &Pe} non competunt aliquibus ratione ordinis aut officii divini cui mancipati existunt {essent &Na} per sapientiores et meliores et per quos potest bonum commune melius prosperari sunt tractanda. Et ista fuit causa quare plures Romani pontifices in quantum Romani una cum aliis Romanis quibusdam imperatoribus, licet essent laici, dederunt ius eligendi summum pontificem.
Discipulus Quare dicit {dicitur &Re} ista opinio quod in casu praedicto ius eligendi reverteretur {revertetur &Mz} ad Romanos si Romani remanerent catholici {*etc add. &NaMzPeRe}?.
Magister Hoc dicunt {*dicit &Re} {dicitur &Na} quia {quod &Na} si Romani cum papa et electoribus efficerentur haeretici vel de electione summi {Romani &Pe} pontificis ex qua {quo &Pe} pendet bonum commune Christianitatis essent in detrimentum Christianae religionis negligentes vel desides {desidentes &MzPe} ius eligendi non reverteretur {revertetur &Mz} ad Romanos.
Discipulus Ad quos revertetur {*reverteretur &NaPeRe} vel devolvetur {*devolveretur &NaPeRe}?
Magister Dicitur quod devolvetur {*devolveretur &NaRe} {dicitur quod devolvetur om. &Pe} ad alios Christianos catholicos debite de electione facienda sollicitos.
Discipulus Hoc videtur irrationabiliter {*videtur irrationabiliter: non videtur rationabiliter &NaMzPeRe} dictum, quia alii catholici sunt in tanta multitudine quod non possent in aliquem unum locum *{trs. &NaRe} convenire ad tractandum de electione {summi add. &Pe} futuri pontificis.
Magister Respondetur quod in tali casu provinciae vel dioeceses aut {*parochie vel alique alie multitudines que convenire non /om. NaRe\ valerent deberent eligere aliquas personas et eis committere vices suas que nomine absentium cum aliis de electione tractare deberent. Quecumque autem provincie vel dioceses aut add. &NaPeRe} multitudines et quaecunque personae diligentiam quam deberent minime adhibentes {*adhiberent &NaMzPeRe} ad eligendum summum pontificem eo ipso essent iure eligendi et potestate de electione facienda ordinandi {*trs.4123 &NaRe} privatae, {privati &NaMzPeRe} et ius eligendi {ordinandi &Pe} devolveretur ad alios, ita quod {ita quod: itaque &Re} si unus solus clericus vel laicus remaneret qui ut deberet esset {esse &NaRe} solicitus de electione facienda ius eligendi devolveretur ad ipsum. [[ita quod ... ad ipsum is written twice in Re; the first time, which is crossed out, reads ita quod for itaque, esset for esse and alios for ipsum.]].
Discipulus Quid si nullus esset sollicitus ut deberet?
Magister Respondetur quod, sicut nunquam usque ad finem mundi fides deficiet, ita semper aliquis erit in gratia et debito modo sollicitus de his quae sunt necessaria Dei ecclesiae {*trs. Re} {Dei ecclesiae: in ecclesia Dei Na}. Si autem nullus esset sollicitus sed omnes essent {*om. &NaPeRe} negligentes circa electionem summi pontificis necessario faciendam omnes essent extra gratiam et in peccato mortali quod nunquam {deo concedente add. &Pe} eveniet {evenient &Re} {in hoc mundo add. &Pe}.
Discipulus Quantum volo explicasti vel {*explicasti vel om. &NaRe} explicare curasti opinionem praedictam. Ideo nunc incipe allegare pro ipsa. aut primo {*aut primo: Primo autem &NaPeRe} conare respondere {*ostendere &NaPeRe} quod electores quicunque summi pontificis sive {om. &Pe} cardinales sive imperator sive aliqui {*alii &NaMzPeRe} quicunque clerici vel laici si efficerentur haeretici eo ipso essent privati iure eligendi summum pontificem.
Magister Hoc videtur multipliciter {non &Pe} posse probari. Primo sic: illi qui non sunt de corpore ecclesiae {om. &Pe} non possunt eligere caput ecclesiae quia caput ecclesiae a membro vel membris ecclesiae solummodo eligi debet. Sed haeretici quicunque sive {*fuerint add. &NaRe} cardinales sive alii non sunt de corpore ecclesiae quia omnes haeretici per haeresim exeunt ecclesiam, teste beato Cypriano qui, ut legitur 1, q. 1, c. Si quis, ait, "Si quis de ecclesia haeretica praesumptione {eximi add. &Na} [[unclear]] exierit a semetipso damnatus est." Ergo haeretici non habent ius eligendi summum pontificem.
Amplius illi {*ille &NaRe} cui {quibus &Pe} catholici per praeceptum iuris Dei {*Domini &NaPeRe} communicari {*communicare &NaRe} non debent non habent {*habet &Re} ius eligendi summum pontificem, quia electoribus summi pontificis communicare tenentur catholici quomodo {quem &Pe} elegerunt {legerint &Re} {*elegerint &Na} audiendo. Sed haereticis per praeceptum iuris Dei {*domini &NaPeRe} catholici communicare non debent, teste beato Paulo qui ad Titum {ad Titum: actuum &Pe} tertio [:10] ait, "Haereticum hominem post primam et secundam correctionem {*correptionem &NaVg} devita." Et beatus Iohannes {*in add. &Pe} canonica sua {*2 add. &Mz} [:10-11] {*etiam add. &Re} {et add. &Na} {2 c. add. &Pe} ait, "Si quis venit ad vos et hanc doctrinam non affert, {auffert &Na} {asserit &Pe} nolite recipere eum in domum nec {ne &Pe} Ave ei dixeritis. Qui enim dicit {dixit &Pe} ei {*illi &NaReVg} Ave, communicat eius opinionibus {*operibus &NaPeReVg} malignis." Super quibus verbis dicit Beda, ut legitur 24, q. 1, c. Omnis, "Haec Iohannes de haereticis sive schismaticis {schimatibus &Pe} evitandis {*devitandis &NaReZn} quae {qui &Re} verbis docuit etiam factis exhibuit. Narrat enim de illo {de illo: ille &Pe} auditor {que illa add. &Pe} sanctissimus eius {*trs. &NaReZn} Polycarpus Smyrneorum antistes, quia tempore quodam cum apud Ephesum balneas lavandi gratia fuisset ingressus et {cum &Pe} vidisset ibi Cherinthum {Cherintho &Mz} exire {*om. &NaMzPeRe} continuo discessit non lotus dicens, `Fugiamus hinc ne et {etiam &Mz} balneae ipsae nos {*om. &NaMzPeReZn} corrumpant {*corruant &NaMzPeReZn} in quibus Cherinthus lavatur inimicus veritatis.'" Ex quibus aliisque quam pluribus colligitur quod haereticis catholici communicare non debent. Ergo haeretici cardinales vel alii ius eligendi summum pontificem habere non possunt.
Rursus qui habendus est sicut ethnicus et publicanus ius eligendi summum pontificem habere non potest quia infideles scilicet ethnici non sunt capaces talis {huius scilicet &Pe} iuris, sed haereticus habendus est sicut ethnicus et publicanus {*quia qui ecclesiam dei contempnit - quod facit hereticus - habendus est sicut ethnicus et publicanus add. &NaRe}, teste Hieronymo qui, ut legitur 24. q. 1. c. Omnibus, ait, "Hanc domum," scilicet ecclesiam Dei, "si quis corrigentem corripientemque contemserit, `Sit tibi,' inquit, `tanquam {sicut &Pe} ethnicus et publicanus.'" Ergo haereticus iure eligendi summum pontificem si habuerit {*habuit &NaRe} est privatus.
Praeterea qui nihil potestatis ac iuris {nihil potestatis et iuris: nullam potestatem aut ius &Pe} habent {*habet &NaRe} non habet ius eligendi summum pontificem, quod non minimum inter iura ecclesiastica est censendum. Sed haeretici nihil potestatis ac iuris {nihil potestatis ac iuris: nullam potestatem aut ius &Pe} habent, teste beato Cypriano qui, ut legitur 24, q. 1, c. Didicimus {*Dicimus Zn} ait, "Didicimus {*Dicimus Zn} {*omnes add. &ReZn} omnino haereticos et schismaticos nihil potestatis {nihil potestatis: nullam potestatem &Pe} habere {*trs. &NaReZn} ac iuris." Quod de iure ecclesiastico intelligit Cyprianus quia {qui &Na} iura secularia poterant {poterunt &Pe} aliquando habere haeretici. Ergo haeretici {om. &Na} ius eligendi summum pontificem habere non possunt.
Item {om. &Pe} inimici fidei Christianae et omnium catholicorum {christianorum &Pe} non possunt habere ius eligendi caput omnium catholicorum {christianorum &Pe} per {*om. &NaRe} quod pro fide Christiana etiam morti si oportet {oporteret &Pe} se debent {*debet &NaMzPeRe} exponere. Sed cardinales si sunt {sint &Pe} haeretici sunt inimici fidei Christianae et omnium catholicorum. Ergo cardinales si sunt haeretici {sunt inimici ... heretici om. &Na} non habent ius eligendi summum pontificem.
Praeterea qui habent ius eligendi summum pontificem in terra ubi est {ubi est: et ubi &Pe} electio celebranda sunt tenendi per catholicos et fovendi. Sed cardinales vel alii qui habuissent ius eligendi {ius eligendi om. &Pe} summum pontificem si efficiantur haeretici in nulla terra catholicorum sunt tenendi vel fovendi, perhibente {*prohibente &NaPeRe} concilio Lateranensi testimonium {*om. &NaPeRe} ex quo, ut legitur Extra, De haereticis c. Sicut, sic habetur, "Sub anathemate prohibemus ne quis eos," scilicet haereticos, "in domo vel in terra sua tenere vel fovere {*aut add. &NaMzPeReZn} negotiationem cum eis {cum eis om. &Pe} exercere praesumat." Ergo cardinales si efficiantur haeretici non habent ius eligendi summum pontificem.
Discipulus Ex quo secundum istam opinionem cardinales si efficiantur haeretici non habent {*non habent: amittunt &NaPeRe} ius eligendi summum pontificem, sed amittunt huiusmodi ius eligendi {*sed amittunt huiusmodi ius eligendi om. &NaPeRe} nunquid ipsis revertentibus ad catholicam fidem recuperant {recuperare &Na} {recuperarent &Re} [[changed from reuperare]] idem ius?
Magister Respondetur quod si cardinales effficiantur haeretici quantumcunque occulti non recuperant ius eligendi summum pontificem quamvis revertantur ad orthodoxam fidem et culpam haereticae pravitatis per poenitentiam diluant {diluerant &Mz} nisi idem ius de novo conferatur eisdem {eidem &Mz}; et {om. &Pe} idem dicitur de quocunque {*quolibet &NaRe} cardinali si aliquis eorum efficiatur haereticus aliis remanentibus in catholica veritate, quia ex tunc non poterit eligere nisi de novo ius eligendi {ius eligendi om. &Pe} conferatur eidem.
Discipulus Pro ista assertione aliquas allegationes adducas?
Magister Haec assertio taliter posse probari videtur. Nulla dignitas ecclesiastica per haereticam pravitatem amissa retineri potest sine dispensatione. Ergo similiter nullum ius ecclesiaticum sive spirituale per haereticam pravitatem amissum poterit recuperari absque nova collatione eiusdem iuris nisi ex sola ordinatione Christi competat; eis {*om. &NaRe} et per consequens si cardinales per hereticam pravitatem {*trs. &NaRe} amittant ius eligendi summum pontificem, idem ius recuperare non poterunt {potuerunt &Pe} [[changed from poterunt]] absque collatione nova eiusdem iuris, cum cardinales immediate ex sola ordinatione Christi non habeant {habent &Pe} ius eligendi summum pontificem sed mediante ordinatione humana.
Discipulus Haec ratio non videtur concludere. Nam quod dignitates {dignitas &Pe} ecclesiae per pravitatem haereticam ammittantur {amittatur &Pe} non est ex natura rei sed ex constitutione ecclesiae. Ecclesia enim volens punire haereticos statuit ut ecclesiasticas dignitates amitterent {*amittant &NaMzPeRe} quas possent si non obviaret constitutio ecclesiae retinere, quia potestates spirituales quae non {*om. &NaMzPeRe} sunt maiores {in add. &Pe} dignitatibus ecclesiasticis remanent in haereticis, sicut potestas conficiendi corpus Christi si haereticus est sacerdos et potestas conferendi ordines si est episcopus. Ergo etiam si {om. &Mz} non {*si non: nisi &NaPeRe} obviaret constitutio ecclesiae dignitates ecclesiasticas retinerent. Ex quo infertur quod haeretici retinent iura spiritualia quae prius habuerunt nisi per constitutionem ecclesiae priventur eisdem. Sed nulla invenitur {om. &Pe} constitutio ecclesiae per quam cardinales si efficiantur haeretici priventur {*privantur &NaMzPeRe} iure eligendi summum pontificem. Ergo absque collatione nova recuperant idem ius si ad veritatem redierint orthodoxam.
Magister Nonnullis apparet {videtur &Pe} quod ista responsio {*trs. &NaRe} non sufficit. Nam, ut dicunt, haeretici non per solam constitutionem ecclesiae sed eo ipso quod sunt haeretici etiam si nulla constitutio ecclesiae {om. &Pe} esset amittunt ecclesiasticas dignitates quantum ad omnia quae a viatoribus amitti possunt. Quod sic probatur. Non est maior ratio de uno spirituali amissibili quod amittatur absque constitutione ecclesiastica per haereticam pravitatem quam de alio quia qua ratione diceretur quod cum haeretica pravitate posset stare unum spirituale amissibile eadem facilitate diceretur hoc de quocumque alio spirituali amissibili. Sed aliquod est spirituale amissibile {eadem facilitate ... amissibile om. &Pe} quod {quia &Re} ex natura rei non stat cum heretica pravitate quamvis nulla esset constitutio {*ecclesie add. &NaPeRe}. Ergo nullum etiam {*et &MzNaPeRe} {*trs. &MzNaPeRe} spirituale amissibile stat cum haeretica pravitate. Maior videtur clara. Minor probatur {minor probatur om. &Pe}. Nam papalis dignitas quantum ad omnia {*spiritualia add. &NaMzPeRe} amissibilia {*om. &NaRe} quae sunt propria dignitati papali absque omni constitutione ecclesiae per haereticam pravitatem amittitur. Quod sic ostenditur. Nullus potest ligari sententia canonis nisi {ubi &Pe}, quamvis non esset lata sententia {*eiusdem add. &NaMzPeRe} canonis, sit minor et inferior conditore eiusdem canonis {sit minor ... canonis om. &Pe}. Sed papa si efficiatur haereticus ligatur sententia canonis conditi a praedecessore suo, teste glossa quae 24, q. 1, c. 1 ait, "Hic est casus in quo papa papam ligare potest, in quo papa {om. &Pe} in canonem {canone &Pe} latae sententiae incidit. Nec {*huic add. &Zn} obviat regula illa: quia {om. &Pe} par {in add. &Pe} parem solvere et {*vel &NaReZn} ligare non potest, quia si papa haereticus est {trs. &NaRe} in eo quod haereticus est minor est {minor est: minorem &Mz} quolibet {quocumque &NaRe} catholico, quia lex factum notat {*etiam add. &NaReZn} {et add. &Pe} sine sententia." Ergo papa effectus hereticus minor est conditore canonis quo ligatur etiam si idem conditor nullam publicet {*tulisset &NaMzPeRe} sententiam. Ex quo infertur quod dignitas papalis {*absque add. &NaMzPeRe} omni constitutione {*ecclesiae add. ??} amittitur per haereticam pravitatem {etc add. &Pe}.
Discipulus Non videtur verum quod omne ius spirituale amissibile per haereticam pravitatem {*trs. &NaPeRe} amittatur absque constitutione ecclesiae et {om. &NaRe} quod {que &Re} [[contradicat quod: margin Re]] non possit recuperari absque nova collatione eiusdem iuris. Nam ius eligendi summum pontificem est ius spirituale, ut isti dicunt, et tamen si Romani efficerentur haeretici non amitterent illud ius {*trs. &NaPeRe} quia tunc ipsis redeuntibus de haeresi {*trs.231 &NaRe} non recuperarent ius eligendi per rationem praedictam.
Similiter si Romani et cardinales omnes qui habent ius eligendi efficerentur haeretici ius eligendi illa vice devolveretur ad alios catholicos. Quo posito, ponatur {ponitur &Pe} iterum quod omnes alii {om. &Na} Christiani efficiantur haeretici praeter decem. Quo posito, omnes Christiani praeter illos {om. &Pe} decem amitterent ius {om. &Mz} eligendi summum pontificem. Quo posito, de Christianis haereticis {om. &Pe} redeant ad fidem catholicam 20 et illi {*om. &NaMzPeRe} 10 qui prius erant {*soli add. &NaPeRe} catholici {sibi add. &Mz} labantur {labuntur &Pe} in haeresim, tunc quaeritur an isti 20 reversi de haeresi habent {habeant &Pe} ius eligendi summum pontificem aut non habeant {*habent &MzNaRe} {om. &Pe}. Si habent ius eligendi, ergo absque nova collatione recuperaverunt {om. &Pe} ius spirituale quod prius amiserant per haereticam pravitatem {recuperant add. &Pe}. Si non habent ius eligendi, ergo tota ecclesia Dei esset privata iure eligendi summum pontificem, et per consequens Christus non in omnibus necessariis sufficienter {sufficit &NaRe} [[corrected interlinear Re]] providit {*providisset &NaPeRe} ecclesiae.
Item ius patronatus est {ius add. &Mz} ecclesiae et {*ecclesiae et om. &NaRe} ius spirituale et tamen quamvis amittatur per haereticam pravitatem absque nova collatione poterit recuperari. Nam si aliquis patronus fiat haereticus amittit ius patronatus. Sed si retineat rem ratione cuius est patronus et redierit ad fidei veritatem recuperat ius patronatus quod amiserat, quia, {*si add. &NaMzPeRe} ius patronatus transit cum universitate, multo magis revertitur ad illum penes quem remanserat {*remanserit &NaPe} {remansit &Re} dominium rei ratione cuius erat patronus.
Item dignitates ecclesiae {om. &NaRe} per haereticam pravitatem amissae recuperantur absque nova electione {*collatione &PeRe}. Ergo et iura spiritualia propter haereticam pravitatem amissa recuperari poterunt absque nova {electione ... nova om. &Na} collatione eorundem iurium. Consequentia videtur aperta {aperte &Re} quia eadem ratio videtur {*est &NaRe} de uno et de alio. Antecedens auctoritatibus manifestis videtur posse probari. Ait enim Augustinus, ut habetur 23. q. 4. c. Ipsa pietas, loquens de Donatistis haereticis {loquens de Donatistis hereticis om. &NaRe}, "Habeant ergo {om. &NaMzPeRe} de praeterito detestabili errore, sicut Petrus habuit de mendacii timore, amarum dolorem, et veniant {et veniant: inveniant &Re} ad ecclesiam Christi veram, id est catholicam matrem: sint {sunt &Pe} {sicut &NaRe} in illa clerici, sint {sicut &NaRe} in illa {*in illa om. &NaReZn} episcopi utiliter {om. &Na} {utilem &Pe}, qui contra eam fuerunt {fuerint &Pe} hostiliter. Non invidemus {videmus &Re}, imo amplectimur, hortamur, optamus." religiosissime {*om. &NaRe} {religiosissimum &Pe}
Item ex sexta Synodo, ut legitur 1, q. 7, c. Convenientibus, sic habetur, "Religiosissimi monachi dixerunt, `Sicut receperunt {sicut receperunt om. &Pe} universales {universalem &Pe} sex {trs. &MzNaPeRe} synodi ab haeresi revertentes, ita et nos recepimus {*recipimus &NaMzPeZn}.' Sancta {sexta &Pe} synodus dixit, `Placet omnibus nobis et iussi sunt Basilius episcopus Anichirii {*Anichire &NaMzPeReZn} et Theodorus episcopus Mireae civitatis et Theodosius sedere {sedentes &Pe} in gradibus et sedibus suis.'" Et infra, "Constantinus episcopus Cypri dixit, `Sufficienter {sufficit MzRe} ostensum est quod ab haereticis venientes recipiendi sunt."
Item Gregorius, ut habetur dist. 12, c. Nos consuetudinem, loquens de Donatistis episcopis revertentibus ad fidem ait, "Sufficiat autem illis," {*scilicet add. &NaRe} episcopis Donatistis venientibus ad catholicam fidem, "commissae sibi plebis curam gerere." Propter ista videtur {videntur &NaRe} quod praedicta {*non add. &NaMzPeRe} sunt {*sint &NaPeRe} consona veritati. Tu vero dic quomodo respondetur {om. &NaRe} ad illa {*ipsa &NaRe}.
Magister Ad primum istorum dicitur {respondetur &Pe} quod si Romani omnes efficerentur haeretici ius eligendi summum pontificem amitterent, et secundum quorundam {*quamdam &NaMzPeRe} assertionem non recuperarent ius eligendi licet {sed &Pe} ab {de &Pe} haeresi reverterentur ad fidem; sed {*om. &NaPeRe} secundum aliam recuperarent idem ius propter hoc quod immediate ex ordinatione Christi et iure gentium habent ius eligendi.
Discipulus Ubi ordinavit Christus quod Romani haberent ius eligendi summum {romanum &NaRe} pontificem?
Magister Respondetur {om. &Mz} quod tunc hoc ordinavit quando fecit beatum Petrum caput et pontificem omnium Christianorum, dans ei potestatem eligendi sibi locum ubi poneret sedem suam, et non privavit illos, quorum {*beatus Petrus add. &NaPeRe} eligeret {elegerit &Mz} esse episcopus quodammodo {quodam &Pe} proprius {proprio &Pe} iure eligendi et ibi {*et ibi: sibi &NaPeRe} praeficiendi {*praeficiendum &NaPeRe}, quod eis competit ex iure gentium, quamvis non sic quin {qui &Pe} licite posset {*possit &NaPeRe} {*trs. &NaRe} ordinare {*ordinari &NaPeRe} etiam {*et &NaPeRe} fieri contrarium.
Discipulus Dic quomodo respondetur ad secundam obiectionem {rationem &Pe} quam feci.
Magister Quibusdam apparet quod ista {*illa &NaPeRe} obiectio sit {*est &NaPeRe} {om. &Mz} [[gap left in Mz]] {*tam add. &NaPeRe} fantastica ut {*omni add. &NaRe} {tamen add. &Pe} {cum add. &Mz} responsione censeatur indigna. Ponit {posuit &Pe} enim casum qui nunquam evenit {convenit &Na} nec est probabile quod unquam debeat evenire.
Discipulus Videtur aliis quod illa {*ista &NaRe} {alia &Pe} obiectio non est ita fantastica quod {*quia &NaRe} quamvis casus ille nunquam evenerit, posset tamen accidere {evenire &Pe}, et temerarium est dicere quod nunquam eveniet. Ideo {*non add. &NaMzPeRe} videtur utile {*inutile &NaPeRe} ipsum discutere, quia ex discussione {discutione &Na} illorum quae nunquam vel raro accidunt profundius et subtilius intelliguntur ea {*illa &NaMzPeRe} quae saepe eveniunt. Sive ergo illa obiectio {*trs. &NaRe} fuerit fantastica sive non, dic qualiter respondetur ad ipsam quia, sicut {sic &Pe} scire mala saepe {frequenter &Pe} est utile et discutere falsa frequenter {*om. &NaRe} ad cognitionem confert plurimum veritatis, ita discutere fantastica multotiens valet {om. &Pe} ad cognoscendum illa quae vera et solida dinoscuntur.
Magister Respondetur ad ipsam quod si omnes Christiani efficerentur haeretici praeter 10 qui non essent Romani, illi immediate ex speciali ordinatione Christi haberent ius eligendi summum pontificem; et si postea 20 {*non add. &NaRe} romani redirent ad catholicam veritatem et illi 10 efficerentur haeretici, {*illi add. &NaRe} 20 redeuntes ad fidem immediate ex speciali ordinatione Christi recuperarent ius eligendi summum pontificem quod prius amiserant propter {per &Pe} haereticam pravitatem.
Discipulus Ubi ordinavit Christus ista?
Magister Dicitur quod Christus specialiter ista {*om. &NaRe} ordinavit et providit {*promisit &NaPeRe} {*ista add. &NaRe} ecclesiae quando specialiter dixit {dicit &Pe} Mat. ult. "Vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem seculi." Tunc {*enim add. &PeRe} promisit quod nusquam {*numquam &MzPeRe} usque ad consummationem seculi {tunc promisit ... seculi om. &Na} in necessariis {non add. &Mz} deficeret ecclesiae suae. Et ideo, quia habere potestatem eligendi summum pontificem est necessarium ecclesiae Dei, tunc insuper {*quod semper &NaPeRe} catholici vel omnes vel aliqui qualescunque fuissent antequam {an &Na} {*ante &PeRe} haberent potestatem {*et ius add. &NaRe} eligendi summum pontificem ordinavit pariter {*et promisit add. &NaPeRe}. Quare si essent solummodo 20 {2 &Pe} catholici, et {*etiam &NaRe} laici et non Romani, qui ante fuissent haeretici, illi viginti catholici {etiam laici et non romani qui ante fuissent heretici illi 20 catholici add. &Na} immediate ex speciali ordinatione et promissione Christi haberent ius eligendi summum pontificem quia {qui &Na} non esset {est &Pe} maior ratio quod unus illorum 20 {duorum &Pe} [[interlinear]] haberet ius eligendi quam {plusquam &Pe} alius et ita {om. &Pe} omnes haberent {*idem add. &NaPeRe} ius.
Discipulus Ista prioribus repugnare videntur quia secundum ista cardinales effecti haeretici possent recuperare ius eligendi summum pontificem absque nova collatione eiusdem iuris. Ponatur enim quod cardinales primo efficiantur haeretici et postea {*omnes add. &NaPeRe} vel aliqui eorum redeant ad catholicam fidem et omnes alii efficiantur haeretici. Tunc quaeritur an isti cardinales redeuntes de haeresi habent ius eligendi aut non habent. Si habent ergo recuperaverunt ius eligendi absque nova collatione eiusdem iuris eo ipso quod redierunt ad orthodoxam fidem. Si non habent ius eligendi et non sunt alii catholici per casum illum ergo tota ecclesia Dei caret {*careret &NaPeRe} iure eligendi summum pontificem.
Magister Respondetur ad hoc quod cardinales ius eligendi quod habent ex ordinatione humana, puta ex concessione Papae vel romanorum, in nullo casu recuperant eo ipso quod revertuntur ad fidem {catholicam add. &Pe} absque nova collatione eiusdem iuris et sic intelliguntur illa quae prius dicta sunt de hoc. Sed ius eligendi quod competit eis ex ordinatione Christi possunt, saltem in casu quando {quo &Pe} non essent alii catholici, recuperare eo ipso quod redirent ad veram fidem.
Discipulus Quare plus recuperant ius eligendi quod habent ex ordinatione Christi eo ipso quod redeunt {redeant &Pe} ab {de &Pe} haeresi ad catholicam fidem quam {illud add. &Pe} ius quod non {*om. &NaMzPeRe} habent nisi {*om. &NaMzPeRe} ex ordinatione humana?
Magister Huiusmodi {huius &Pe} ratio assignatur: quia ab eodem est {*debet &NaRe} idem {*om. &NaRe} ius primo esse {om. &Pe} collatum et post {om. &Pe} amissionem {amissioni &Pe} restitutum; et ideo quia Christus ordinavit et promisit quod nullum unquam necessarium {*trs. &NaRe} deficeret ecclesiae suae, ideo ordinavit quod haeretici in tali casu quando non sunt alii catholici eo ipso quod redeunt ad {catholicam add. &Pe} fidem restituatur eis ius eligendi. Sed per {secundum &Pe} nullam ordinationem humanam habetur quod si cardinales efficiantur haeretici eo ipso quod {om. &Na} revertantur {*revertuntur &NaPeRe} ad fidem recuperent ius eligendi, et ideo non habent tale ius absque nova collatione; posset tamen inveniri {*ordinari &NaPeRe} quod eo ipso recuperarent ius eligendi {*quod efficerentur add. &NaPeRe} [[gap left in Mz at this point]] catholici.
Discipulus Dic quid dicitur {om. &Pe} de iure patronatus amisso propter haereticam pravitatem.
Magister Dupliciter dicitur. Uno modo quod recuperatur {recuperat &Pe} idem ius quia hoc {*est add. &NaPeRe} per ordinationem {constitutionem &Pe} humanam concessum est {*om. &NaPeRe} quia, sicut ius {om. &Pe} patronatus transit cum universitate, ita recuperatur, recuperata re ratione cuius habet aliquis {quis &Pe} ius patronatus. aliqui {*Aliter &NaPeRe} dicunt {*dicitur &NaPeRe} quod ius patronatus non recuperatur sed {*nisi &NaMzPeRe} specialiter datur {*detur &NaMzPeRe} illi qui rem recuperat.
Discipulus Dic quid dicitur de dignitatibus ecclesiasticis propter haereticam pravitatem amissis quae dicuntur recuperari absque nova collatione vel {*collatione vel om. &NaRe} electione {*vel electione om. &Pe}.
Magister Dicitur quod episcopatus et aliae ecclesiasticae dignitates si propter haereticam pravitatem {*trs. &NaRe} amittantur non recuperantur absque nova electione {collatione &Pe} vel aliquo aequivalenti novae electioni {collationi &Pe}. Cuiusmodi {cuius &Pe} est dispensatio qua aliquando dispensabatur cum {om. &Pe} haereticis ut reciperent {recipiant &Pe} dignitates nec {*quas &NaRe} propter haereticam pravitatem amiserant {amiserunt &Pe}. in illis {*in illis: Talis &NaRe} enim dispensatio aequivalet electioni. Omnes autem auctoritates inductae intelligi debent ita {*om. &NaPeRe} ut {*quod &NaRe} {sicut &Pe} haeretici ad dignitates {ecclesiasticas add. &Pe} amissas {*dispensative add. &NaRe} {dispensatione add. &Pe} recipiuntur et non aliter, teste Leone papa {*om. &NaPeRe} qui ut habetur 1, q. 1, c. Si quis haereticae ait, "Si quis haereticae {heretici Pe} communionis contagione se maculaverit, hoc in magno beneficio habeat si adempta omni spe promotionis in quo invenitur ordine permaneat."
Discipulus Assertio supra capitulo 8 {om. &Re} {*trs. &Na} recitata tenet quod cardinales pro crimine haeresis potestate eligendi papam privantur {privatur &Re} et non pro alio crimine, de quo nunc esset videndum. Sed quia hoc ex sequentibus apparebit, ideo nunc {non &Pe} excipe {*incipe &NaMzPeRe} ostendere {qualiter add. &Pe} secundum assertionem illam quod si cardinales omnes qui soli nunc habent electionem efficiantur {fiant &Pe} haeretici ius eligendi revertitur ad Romanos.
Magister Hoc videtur diversis rationibus posse probari, quia si {scilicet &Na} papa et omnes {om. &Pe} cardinales efficiantur haeretici aut ius eligendi est penes alios {*aliquos &MzNaRe} catholicos aut in tota ecclesia Dei nulli catholici habent ius eligendi summum pontificem. Si penes alios {*aliquos &Pe} {*catholicos add. &NaRe} est ius eligendi et {est ius eligendi et: aut &Pe} {alia ... est ?sue verbum et add. Re} [[margin]] nulli alii quam Romani habent ius eligendi quia minus videtur de aliis quod ius eligendi {om. &Pe} devolvatur ad ipsos quam de Romanis. Ergo Romani habent in hoc casu ius eligendi summum pontificem. Si autem nulli catholici habent ius eligendi, ergo tota ecclesia Dei esse {*esset &NaMzPeRe} privatat {*privata &NaMzPeRe} potestate eligendi summum pontificem et ita non esset in necessariis sufficienter provisum ecclesiae Dei.
Amplius non videtur aliquo modo credendum quod minus {unus &Mz} per iura divina vel humana sit provisum ecclesiae Romanae si electores et {*om. &MzNaRe} praelati ipsius priventur potestate eligendi quam {et &Mz} aliis ecclesiis inferioribus si electores {electorum &Na} ipsorum {*ipsarum &NaRe} praelatorum {*trs. &MzNaPeRe} ex aliquo casu priventur {*privarentur &NaRe} {privantur &Pe} potestate eligendi {om. &Na}. Sed huiusmodi {*aliis &MzNaRe} inferioribus ecclesiis {*trs. &MzNaRe} est provisum {*trs. &MzNaRe} {sed huiusmodi ... provisum om. &Pe} {*quomodo prelati ipsarum prefici debeant si electores priventur potestate eligendi add. &MzNaRe} Extra, De electione {*c. add. &Pe} nec {*Ne &NaMzPeRe} pro defectu. {*Ergo add. &NaRe} credendum est quod per iura divina vel humana sit provisum {promissum &Mz} Romanae ecclesiae quomodo praelatus {*ipsius add. &NaMzPeRe} eligi {ecclesie &Pe} debeat si, sede vacante, electores ipsius potestate eligendi priventur {privantur &Pe}. Quod accideret si {super &Mz} omnes cardinales una cum papa, {*vel papa add. &NaMzPeRe} mortuo, in haereticam pravitatem caderent {*trs. &MzNaRe}. Non autem aliter {alicui &Pe} est provisum {promissum &Mz} nec per iura humana nec per iura divina nisi quod {om. &Na} electio revertitur {*revertatur &NaMzPeRe} ad Romanos, qui similiter {*simul &NaMzPeRe} ex iure divino et iure gentium habuerunt ius eligendi, quia {quod &Pe} electio ad superiorem devolvi non potest, sicut contigit {*contingit &NaMzPeRe} per iura humana de aliis ecclesiis. igitur {*Ergo &MzNaRe} in hoc casu electio summi {*Romani &MzNaRe} pontificis ad Romanos revertitur.
Discipulus Ista ratio non videtur concludere. Nam iura ad ea quae frequentius eveniunt aptantur, quia ex his quae forte uno casu accidere possunt iura non constituunt {*constituuntur &NaMzPeRe}. Quod ei {*enim &MzNaRe} {autem &Pe} semel aut bis sit {*fit &NaMzPeRe} contemnunt legislatores, ut leges sacrae testantur. Sed quod electores praelatorum aliarum ecclesiarum priventur potestate eligendi saepe contingit. Quod autem {aut &Mz} electores summi pontificis potestate eligendi priventur {privantur &Pe} nunquam accidit {*evenit &MzNaRe} vel raro. Ergo quamvis per iura debeat provideri per quem vel per {om. &Pe} quos {vel per quos: per quosve &Na} sunt {*sint &NaMzPeRe} praeficiendi {alii add. &Na} praelati aliis ecclesiis si illi {ibi &Mz} {illis &Pe} quibus concessa est {*trs. &MzNaRe} electio potestate eligendi priventur, non tamen oportet quod iura provideant {prevideant &Mz} qualiter eligi debeat Romanus pontifex {debeat romanus pontifex: debeant romani pontifices &Pe} licet {*si &Pe} illi quibus concessa {*data &MzNaRe} est electio potestate eligendi priventur.
Magister Ista obiectio multos non movet propter duo. primo {*om. &NaRe} Nam licet iura saepius {*trs. &MzNaRe} aptentur ad ea quae frequentius accidunt, tamen quandoque {quotienscumque &Pe} iura aptantur {*adaptantur &NaMzPeRe} ad ea quae raro contingunt et maxime ubi periculum spirituale {speciale &Pe} totius communitatis fidelium vertitur nisi ius subveniat; sed si, privatur {*privatis &NaRe} {privatus &Pe} potestate eligendi illis quibus data est electio summi pontificis, nullo iure neque divino neque humano subveniatur {*subvenitur &MzNaRe} ecclesiae ut possit habere summum pontificem, spirituale periculum immineret {*imminet &NaMzPeRe} toti ecclesiae. Ergo {igitur &Na} si {*iste add. &MzNaRe} casus contingat {*contigerit &MzNaRe} {contigeret &Pe} aliquo iure subvenitur ecclesiae. Cum igitur {*ergo &MzNaRe} super hoc {super hoc om. &Mz} non inveniatur ius humanum, recurrendum est ad ius divinum, ut scilicet revertatur electio ad Romanos qui similiter {*simul &MzNaPeRe} ex iure divino et iure gentium habent ius eligendi summum pontificem.
Secundo quia, sicut notat glossa dist. 28, c. De Syracusane {om. &Re} [[gap left in ms]] cautela, {c. add. &Mz} "Debet adhiberi {*debet adbiberi: Not. caveri debere &Zn} ex {om. &Na} eo quod solet aliquid fieri, ut 93 c. {*93 c: 98 dist. &NaMzPeReZn} {*c. add. &Zn} Affros et ex {*om. &Zn} dist. 23 {*63 &Zn} c. In nomine {*in nomine: Nosse &Zn}" potest colligi manifeste. Sed saepe accidit quod electores summi pontificis propter haereticam pravitatem fuerunt potestate eligendi privati. Igitur {*Ergo &MzNaRe} saltem tunc de {*om. &NaMzPeRe} iure humano debuit provideri qualiter esset eligendus summus pontifex, si hoc non fuit provisum {permissum &Mz} nisi {*om. &NaMzPeRe} iure divino; {iure divino om. &Pe} quia {*sed &NaMzPeRe} tunc {om. &Na} super hoc non fuit editum aliquod ius humanum. igitur {*Ergo &MzNaRe} ex iure divino et ratione evidendi {*evidenti &NaMzPeRe} colligitur {*colligi &MzPe} {collationi &NaRe} [[aliter colligi: margin Re]] {*debet add. &MzNaRe} {potest add. &Pe} qualiter sit eligendus summus {romanus &Na} pontifex si electores priventur potestate eligendi {potestate eligendi: iure eligendi et potestate &Mz} et non sit papa qui valeat aliis electionem concedere. Hic {hoc &Pe} non videtur aliud {*aliquid &NaMzPeRe} probandum nisi quod saepe accidit quod electores summi pontificis propter haeresim fuerunt {fuerint &Re} potestate eligendi privati. Quod probatur per hoc quod saepe imperatores habuerunt potestatem {potestates &Mz} eligendi summum pontificem qui postea propter pravitatem haereticam {*trs. &MzNaRe} fuerunt eadem potestate privati, teste Gratiano qui dist. 63, c. {*# &MzNaRe} quia quae {*quia quae om. &NaMzPeRe} Verum ait, "Frequenter etiam in haereticorum perfidiam prolapsi," scilicet imperatores, "catholici {*catholice &NaMzPeReZn} matris ecclesiae unitatem impugnare conati sunt, ideo {*om. &NaMzPeRe} sanctorum statuta patrum adversus eos prodierunt, ut {et &Mz} semet electioni {electores &MzPe} non insererent."
Discipulus Videtur quod imperatores {prelati add. &Mz} privati non fuerunt {*trs.231 &NaRe} potestate et iure eligendi summum pontificem {*summum pontificem: papam &NaMzPeRe}, sed quod renunciaverunt huiusmodi {huius &NaRe} iuri quod {*quia &MzNaRe} dicit idem {*om. &NaMzPeRe} Gratianus eadem dist. c. {*# &MzNaRe} sanctorum quia {*sanctorum quia om. &NaMzPeRe} Ex his {*quod "Ex add. &NaMzPeReZn} {*his add. &Zn} constitutionibus {imperatorum add. &MzNaRe} deprehenditur imperatores {imperator &Pe} {*illis add. &NaMzPeReZn} renunciasse privilegium quod {*privilegium quod: privilegiis que &NaMzPeReZn} de electione summi pontificis Adrianus Papa Imperatori Carolo {*trs. &NaReZn} et ad imitationem eius Leo Papa {om. &Mz} Othoni primo regi Theutonicorum fecerat {fecerunt &Mz}."
Magister Respondetur quod plures imperatores etiam de quibus non legitur in decretis habuerunt ius eligendi summum pontificem, quorum aliqui perdiderunt idem ius propter haereticam pravitatem, aliqui renunciaverunt eidem iuri, et ita utrumque dictum Gratiani continet veritatem pro diversis imperatoribus.
Discipulus Si ius eligendi Romanum episcopum revertitur ad Romanos, electoribus privatis iure eligendi et non existente papa qui de electione valeat ordinare, ad quos Romanos {om. &Pe} revertitur, utrum scilicet ad omnes vel ad aliquem et {*vel &NaMzPeRe} {ad add. &Pe} aliquos tantum?
Magister Circa hoc sunt diversae opiniones {*assertiones &NaRe} {*trs. &NaRe}. Una est quae {*quod &NaMzPeRe} revertitur ad imperatorem Romanorum. Cuius ratio assignatur quoniam {*quia &NaRe} quando aliqui electores {*trs. &MzNaRe} privantur iure eligendi electio revertitur ad illum vel {*illum vel om. &NaRe} illos qui ante immediate habuerunt ius eligendi summum pontificem {*summum pontificem om. &NaMzPeRe}; sed antequam {*ante &NaRe} cardinales qui post imperatorem {*imperatores &NaMzPeRe} habuerunt ius eligendi, immediate habuit imperator {*trs.312 &MzNaPeRe} ius eligendi summum pontificem. igitur {*Ergo &MzNaRe} si cardinales propter haereticam pravitatem privantur iure eligendi Romanum episcopum, ius eligendi revertitur ad imperatorem.
Alia assertio est quod si cardinales efficiantur haeretici et non {om. &Mz} sit {om. &Pe} papa qui de electoribus valeat ordinare, ius eligendi {ecclesie &Mz} revertitur ad canonicos ecclesiae ubi est sedes papae, quia {qui &Pe} cessante privilegio recurrendum est ad ius commune; sed cardinales non habent ius eligendi nisi ex privilegio speciali. igitur {*Ergo &MzNaRe} si privilegium illud propter pravitatem haereticam {*trs. &MzNaPeRe} perdiderint {*perdiderunt &NaRe} recurrendum est ad ius commune. Est autem ius {om. &Pe} commune quod canonici ecclesiarum cathedralium {*trs. &MzNaRe} habent ius eligendi episcopos. igitur {*Ergo &MzNaRe} in hoc casu ad canonicos ecclesiae ubi est sedes papae revertitur ius eligendi summum pontificem.
Alia est assertio quod in hoc casu electio summi pontificis {*revertitur /revolvitur Pe\ vel add. &MzNaPeRe} devolvitur ad totum clerum Romanam {*Romanum &NaMzPeRe}, quia quod soli clerici cathedralis ecclesiae habent {*habeant &MzNaRe} [[habent: margin Re]] ius eligendi summum pontificem {*summum pontificem: episcopum &NaRe} est {om. &Re} ex privilegio papali {*speciali &NaRe}; ius autem commune est quod totus clerus habeat ius eligendi. igitur {*Ergo &MzNaRe} ex quo ius eligendi summum pontificem {*vel non add. &MzNaRe} sit {*fuit &NaRe} ex privilegio papali {*speciali &MzNaRe} concesso {*concessum &NaRe} ecclesiasticis {*clericis &MzNaRe} ecclesiae ubi est sedes papae, vel, si fuit eis concessum {ecclesiasticis ... concessum om. &Pe}, postea fuit eis {*om. &NaRe} ablatum quando fuit cardinalibus datum {*trs. &MzNaPeRe}, et cessante privilegio recurrendum est ad ius commune, relinquitur quod si cardinales efficerentur {*efficiantur &MzNaRe} haeretici electio ad totum clerum Romanum revertitur. Quod autem sit ius commune {relinquitur ... commune om. &Pe} quod totus clerus habeat ius eligendi videtur testari Gratianus {*trs.321 &MzNaPeRe} qui, ut legitur dist. 63, # {c. &Pe} Ex his ait, "Sicut electio {electioni &NaRe} summi pontificis non a cardinalibus tantum, imo etiam {et &Mz} ab aliis religiosis et ecclesiasticis {*et ecclesiasticis: clericis &MzNaReZn} auctoritate Nicolai Papa est facienda, ita est {si &?NaRe} {*om. &MzZn} et {t'/c' &Re} episcoporum electio non a {om. &Re} canonicis tantum sed {*etiam add. &MzNaReZn} ab aliis religiosis {et ecclesiasticis ... religiosis om. &Pe} clericis, sicut {sunt &Mz} {similiter &Pe} in generali synodo Innocentii {*pape add. &NaMzPeReZn} habita Romae {*trs. &NaRe} constitutum est." Unde idem {*et &NaMzPeRe} Innocentius c. {trs. &MzNaPeRe} Obeuntibus {inobeuntibus &MzPe} {*ibidem allegat quod tale est, "Obeuntibus add. &NaMzPeReZn} sane episcopis, quando {*quoniam &NaPeReZn} {quod non &Mz} ultra tres {om. &Pe} menses vacare {vacante &Pe} ecclesiam sacrorum {*sanctorum &NaMzPeReZn} patrum prohibent {prohibeant &Pe} sanctiones {sancti omnes &Pe}, sub anathematis vinculo interdicimus ne canonici de {om. &Na} sede episcopali ab {de &Pe} electione episcoporum {episcopali &Mz} excludant religiosos viros, sed eorum consilio honestam et idoneam personam in episcopum eligant. Quod si exclusis religiosis viris {*om. &MzNaReZn} electio facta fuerit, quod absque eorum consensu {consilio &NaRe} {*et conniventia add. &MzNaReZn} factum fuerit {fuerat &MzNaRe} irritum habeatur et vacuum." Ex quibus {*verbis add. &MzNaRe} apparet {*colligitur &NaMzPeRe} quod secundum ius commune ad totum clerum spectat electio.
Alia est assertio quod si cardinales efficiantur {efficiant &Re} haeretici electio revertitur {revertetur &Mz} ad populum et clerum Romanum, ita quod ad omnes Romanos revertitur, non quod omnes eligant quia nisi essent valde pauci hoc absque confusione quae est vitanda {*trs. &NaMzPeRe} in huiusmodi {*nequaquam add. &NaMzPeRe} fieri non {*om. &NaMzPeRe} posset, sed ut de {*communi add. &NaMzPeRe} consensu omnium {om. &Pe} expresso vel tacito ordinatur {*ordinetur &MzNaRe} quod {*om. &NaMzPeRe} quis vel qui vicem {*vice &NaMzPeRe} omnium impleat {*debeat &MzNaRe} vel impleant {*debeant &NaMzPeRe} episcopum suum eligendo {*eligere &NaMzPeRe}. Possent {*enim omnes add. &NaMzPeRe} Romani in hoc casu committere vices suas imperatori catholico qui vice omnium eligeret Romanum episcopum. Pro hac assertione sic arguitur: si aliquis {*Romanus add. &NaMzPeRe} vel aliqui a {*om. &NaMzPeRe} Romanis {*Romani &NaMzPeRe} {*specialiter add. &NaMzPeRe} posset vel possent iure divino solo vel iure humano solo {*iure divino solo vel iure humano solo om. &NaMzPeRe} in {*hoc add. &MzNaRe} {aliquo add. &Pe} casu sibi {*trs.4123 &MzNaPeRe} vendicare ius eligendi summum pontificem aut hoc posset vel possent {sibi in hoc casu add. &Mz} iure divino solo {*trs.312 &MzNaRe} aut {*vel &NaMzPeRe} iure humano solo {*trs.312 &MzNaRe} vel simul iure divino et humano; non solo iure divino, quia hoc ex scripturis sacris probari non potest; nec solo iure humano, quia omnia iura humana de hoc propter {*praeter &MzNaPeRe} canonica {*trs.4123 &NaRe} vel {*om. &NaRe} illud quod concessum fuit cardinalibus quando fuit solum {*solis &NaRe} cardinalibus concessum {*trs.2341 &NaRe} ius eligendi abrogata fuerunt; nec iure gentium potest ab aliis {*aliquo &NaRe} vel ab {*om. &NaPeRe} aliquibus Romanis specialiter vendicare {*vendicari &MzNaRe} {iudicari &Pe} tale ius, quia {quod &Pe} secundum ius gentium ad omnes spectat eligere praesidem {*praeficiendum &NaMzPeRe} eis vel ordinare quem {*quomodo &NaRe} eligere {*eligi &NaRe} debeant {*debeat &MzNaRe}, quia {quod &Pe} secundum ius gentium quod omnes tangit per omnes tractari debet. Relinquitur ergo {om. &Re} quod ad omnes Romanos tam clericos quam laicos ius eligendi revertatur {*revertitur &NaMzPeRe} ut si {*om. &NaMzPeRe} de consensu omnium tacito vel expresso {*trs.321 &MzNaRe} ordinatur {*ordinetur &NaMzPeRe} qualiter summus pontifex eligi debeat.
Amplius quando potestas {*aliqua add. &MzNaRe} non habetur ex solo iure divino, deficiente iure civili tam {et &Pe} ecclesiastico quam seculari {quam seculari om. &Pe}, recurrendum est ad ius gentium quod est antiquius et communius quam ius civile et {*sive &NaRe} ecclesiasticum sive seculare. Sed omnes Romani {*trs. &MzNaPeRe} non aliqui habuerunt {*om. &NaMzPeRe} {*specialiter simul add. &MzNaRe} {specialiter add. &Pe} ex iure divino et iure gentium {*habuerunt add. &NaMzPeRe} ius eligendi Romanum episcopum. Ad quod probandum probationes {*allegationes &NaMzPeRe} sunt adductae {*trs. &MzNaRe} prius. Ergo si circa electionem {circa electionem: totus clerus &Pe} summi pontificis omnia iura civilia canonica et secularia defecerint, quod accideret {*accidit &NaMzPeRe} si omnes cardinales {om. &Pe} efficierentur {*efficiantur &NaMzPeRe} haeretici, virtute iuris divini et iuris gentium simul potestas eligendi Romanum episcopum reverteretur {*revertitur &NaPeRe} {revertetur &Mz} ad Romanos.
Discipulus Videtur quod ista ratio non procedit, nisi {*quia &NaMzPeRe} virtute iuris abrogati quod nullo modo {*quod nullo modo: nulla potestas /om. Pe\ &NaMzPeRe} reverti potest, quod {*quia &NaMzPeRe} si ad {*om. &MzNaRe} aliquod ius {*trs. &MzNaRe} {om. &Pe} abrogatur perinde est ac si nunquam fuisset, sed ius gentium quo Romani aliquando potuerunt {poterunt &Re} eligere Romanum episcopum quoad eos abrogatum est. Ergo virtute illius {om. &Mz} iuris potestas eligendi Romanum episcopum non revertitur ad Romanos.
Magister Respondetur quod virtute iuris penitus abrogati nulla potestas revertitur; sed ius gentium cum {*quo et &NaRe} iure divino simul quo {*om. &NaRe} Romani poterant eligere Romanum episcopum {*pontificem &MzNaRe} non potest penitus abrogari {abrogare &Re} {*quia non potest abrogari /abrogare Re\ add. &MzNaRe} nisi pro tempore quo secundum ius canonicum alii habent ius eligendi. Et ideo cessante illo iure {*trs. &MzNaRe} civili et {om. &NaRe} ecclesiastico statim ius gentium tale revertitur, sicut quia de iure naturali {*nature &NaRe} {om. &MzPe} est quod omnia sunt {*sint &NaRe} communia. Ideo cessante iure gentium et civili quibus aliquid sit proprium statim revertitur ius naturale {*nature &MzNa?Re} ut omnia sint communia, sicut fuerunt ante omnem ordinationem humanam.
Discipulus Quia ista {illa &Pe} assertio aliquam apparentiam habere videtur {videre &Mz}, dic qualiter secundum eam ad allegationes pro assertionibus contrariis respondetur.
Magister Ad allegationem pro prima assertione dicitur quod non semper quando electores privantur iure eligendi ius eligendi revertitur ad eos {*illos &MzNaRe} qui immediate ante {antea &Pe} {*eos add. &MzNaRe} habuerunt ius eligendi, quia saepe in tali casu ius eligendi ad superiores {*superiorem &NaMzPeRe} devolvitur, nonnunquam etiam revertitur ad eos qui ex antiquiori et communiori iure habuerunt ius eligendi. Et ideo licet imperator immediate ante cardinales habuisset ius eligendi, si cardinales efficiantur haeretici ius eligendi non revertitur nec revolvitur {*devolvitur &NaMzPeRe} ad imperatorem solum {*trs. &MzNaRe} sed revertitur ad ipsum et alios Romanos simul, ut ipse cum aliis Romanis debeat {*habeat &NaMzPeRe} ordinare quomodo debeat eligi Romanus pontifex {*episcopus &MzNaRe}. In hoc tamen habet quandam praerogativam {*trs.231 &MzNaPeRe} imperator super alios Romanos quo ad electionem summi pontificis, ut sine eo, saltem si eius praesentia convenienter haberi potest {*possit &NaMzPeRe} {*trs. &MzNaRe}, Romani non debeant ad eius summi {om. &MzPe} pontificis {*eius summi pontificis om. &NaRe} electionem procedere nec de electoribus {electionibus &Mz} ordinare.
Discipulus Quid si imperator vellet impedire electionem summi pontificis quando cardinales effecti essent {sunt &Mz} haeretici vel si {*om. &NaMzPeRe} nollet etiam {*om. &MzNaRe} se intromittere etiam requisitus per Romanos?
Magister Respondetur quod in hoc casu Romani possent et deberent {debent &Mz} absque imperatore ad electionem prodecere, quia, sicut dictum est prius, potestas eligendi summum pontificem non competit imperatori in quantum imperator iure divino vel {*et &NaMzPeRe} iure gentium simul sed competit sibi {om. &Pe} in quantum catholicus et Romanus in quibus secum convenirent {*conveniunt &NaMzPeRe} Romani alii {*trs. &NaPeRe} et {*om. &MzNaRe} Ideo sicut alius Romanus non potest impedire Romanos quin in hoc casu debeant ad electionem procedere {trs.312 &Na}, quia sicut dictum est prius potestas eligendi summum pontificem etc {*quia sicut ... etc om. &NaRe}. {et add. &MzPe} ita nec imperator poterat {*poterit &MzNaRe} eos {trs. MzRe} impedire.
Discipulus Si imperator non habet ius eligendi virtute iuris divini et iuris gentium nisi in quantum catholicus et Romanus, igitur {*ergo &MzNaRe} in hoc alii Romani pares sunt ei. Ex quo infertur quod quo ad hoc non plus est vocandus vel requirendus aut expectandus imperator quam alii Romani.
Magister Ad hoc respondetur quod quamvis imperator et alii Romani sunt {*sint &MzNaRe} quodammodo pares quo {*quantum &NaRe} ad hoc quod qualem potestatem et quale ius habet imperator in electione summi {*Romani &MzNaRe} pontificis talem potestatem et tale ius habent alii Romani, tamen quando deberent {*debent &MzNaRe} eligere vel de electione vel de electoribus tractare alii Romani deberent {*debent &NaRe} {dicunt &Mz} in multis imperatori deferre {om. &Mz}, quemadmodum in aliis electionibus sapientioribus et {*om. &MzNaRe} potentioribus {*et add. &NaMzPeRe} melioribus et {*ac &NaRe} dignioribus est in multis ab aliis deferendum. Et ideo sine imperatore, quando zelat debito modo pro religione Christiana, alii Romani, si convenienter potest haberi eius praesentia, non debent ad eius {*om. &MzNaRe} electionem procedere, imo in casu debent {*deberent &NaMzPeRe} omnes alii sibi soli ius eligendi committere, quemadmodum, sicut allegatum est prius, quidam {*aliqui &NaMzPeRe} summi pontifices et alii Romani quibusdam imperatoribus totum {om. &Pe} ius eligendi dederunt. Et tunc imperator vice omnium deberet {debent &Mz} eligere Romanum {summum &Pe} pontificem.
Discipulus Dic qualiter respondetur ad allegationem pro secunda assertione {opinione &Pe} adductam {*inductam &MzNaRe}.
Magister Respondetur quod licet modo sit commune {communius &Mz} ius {*trs. &MzNaPeRe} canonicum quod clerici {canonici &Pe} cathedralis ecclesiae habent {*habeant &NaRe} ius eligendi episcopum, tamen aliquando non fuit ius commune, sed ius commune fuit quod clerus et populus haberent ius eligendi, et illud ius est communissimum {*communius &MzNaRe} et antiquissimum {*antiquius &MzNaRe} {*trs.321 &Mz}; et ideo cessante omni privilegio et iure speciali ad ius communissimum et antiquissimum est recurrendum {*est recurrendum: oportet recurrere &MzNaRe}. Quamobrem si omnes cardinales efficerent {*efficiantur &NaMzPeRe} haeretici ad ius communius et antiquius est recurrendum et non ad aliquod speciale {*specialius &MzNaRe} ius {*trs. &MzNaPeRe} aliarum {illarum &Mz} ecclesiarum. Hoc autem {*ius add. &NaMzPeRe} est ius divinum et ius gentium, virtute cuius vel {*cuius vel om. &MzNaRe} quorum iurium Romanis, scilicet clericis et laicis, competit ius eligendi summum pontificem.
Et per hoc respondetur ad allegationes {*allegationem &NaMzPeRe} pro tertia assertione, quia, licet aliquando fuerit {fuit &Re} ius commune {communius &Mz} quod episcopi electio {*trs. &MzNaRe} spectaret ad totum clerum et non ad solos clericos cathedralis ecclesiae, sicut probant auctoritates inductae, non tamen semper fuit ius {om. &Pe} commune, nec fuit ius communissimum {*nec fuit ius communissimum om. &NaPeRe} sed per solam institutionem {*constitutionem &NaRe} {iustitiam &Pe} humanam {per add. &Re} [[in margin]] ecclesiasticam fuit tantum {*factum &NaRe} ius commune, {*nec fuit ius communissimum add. &NaPeRe}. Et ideo {*cum add. &MzNaRe}, si cardinales efficiantur haeretici et {om. &Pe} quod {*om. &MzNaRe} papa sit haereticus vel mortuus, deficiant omnia iura humana instituta de electione Romani pontificis, recurrendum est ad ius divinum et {ad add. &Mz} ius gentium, virtute quorum electio ad plebem humanam scilicet {*plebem humanam scilicet om. &MzNaRe} clerum et populum Romanum {trs.312 &Mz} reducitur {*redit MzNa} {reddit &Re}.
Discipulus Supra capitulo octavo {om. &Re} quaesivi an in {om. &Na} aliquo casu et in quo {et in quo om. &Re} [[in quo written but crossed out]] ius eligendi Romanum episcopum revertatur ad Romanos, et tu dixisti quo {*quod &NaMzPeRe} ad hoc {*ad hoc om. &NaRe} diversimode respondetur. Recitasti autem unum modum respondendi {ostendendi &Pe}. Nunc autem {*om. &NaMzPeRe} recita {?ostende &Pe} alium.
Magister Aliter respondetur quod non solum pro haeretica pravitate sed etiam pro fautoria haereticae pravitatis, si videlicet omnes cardinales sint fautores {factores &Re} [[aliter fautores: in margin Re]] haereticae pravitatis et papa sit mortuus vel haereticus {*trs.321 &MzNaPeRe} ius eligendi summum pontificem revertitur sic {*om. &NaMzPeRe} ad Romanos. Pro hac opinione taliter allegatur. Qui favet haereticae pravitati videtur sic {*om. &NaMzPeRe} haereticam pravitatem defendere. Non etiam {*enim &NaMzPeRe} videtur quod alius favor quam defensio possit ei {trs. &Mz} impendi. Sed defendens {defendere &Mz} haereticam pravitatem damnabilior {damnabilius &Mz} est haeretico {*hereticis &MzNaRe} {hereticus &Pe}, teste Urbano papa, qui, ut habetur 24, q. 3, c. Qui aliorum, ait, "Qui aliorum errorem defendit multo et {*om. &NaMzPeReZn} amplius damnabilior est {*trs. &MzNaPeReZn} illis {aliis &NaRe} {hiis &Mz} qui errant, quia non solum ille errat, sed etiam {et &Mz} aliis offendicula erroris praeparat et confirmat. Unde quia magister erroris {errorum &Mz} est, non tantum haereticus sed etiam haeresiarcha dicendus est." Ergo defendens haereticam pravitatem {om. &Mz} dignus est omni poena qua digni sunt haeretici {*cum sit hereticus. Sed cardinales si efficiantur /efficerentur Pe\ heretici iure eligendi privantur /privarentur Pe\. Ergo /igitur Pe\ etiam /et Mz\ si sint fautores hereticae pravitatis eodem iure privantur add. &NaMzPeRe}.
Item qui favet erroribus haereticorum inter credentes eorum erroribus est merito numerandus et per consequens haereticus est censendus, teste Gregorio 11 {*9 &NaRe}, qui ut habetur Extra, De haereticis, c. Excommunicamus 2 {?11 &NaRe}, ait credentes {*autem add. &MzNaRe} eorum erroribus haereticos similiter {*trs. &MzNaRe} iudicamus. Ergo si omnes cardinales faveant haereticae pravitati, tanquam haeretici iure eligendi Romanum pontificem sunt privati.
Aliter respondetur quod cardinales non solum si faveant haereticae pravitati sed etiam si sint {sunt &Na} fautores papae haeretici vivi vel mortui vel aliorum haereticorum iure eligendi privantur et electio ad Romanos revertetur {*revertitur &MzNaRe}, etiam {*om. &MzNaRe} si papa est haereticus vel mortuus aut de iure depositus. Pro hac opinione taliter allegatur. Pro quocunque crimine papa ipso facto seu iure a papali dignitate deponitur, pro eodem crimine cardinales cardinalatu privantur {privatur &Re}, et per consequens ius eligendi quod eis competit ratione cardinalatus amittunt. Sed papa si est fautor haereticorum ipso facto seu iure a papatu deponitur. Ergo et {om. &Na} cardinales propter favorem haereticorum iure eligendi privantur. Maior videtur probatione minime indigere. Minor {om. &Mz} [[gap left]] exemplo probatur. Nam Anastasius secundus propter favorem haereticorum fuit depositus. Non enim legitur de ipso nisi quod faverit Fotino et Achacio haereticis. Nam in decretis 19 {?3 &Re} dist. {*trs. &NaRe} Anastasius {om. &MzNaRe} sic habetur, "Anastasius secundus {om. &MzNaRe}, natione Romanus, fuit temporibus Theodrici regis. Eodem tempore multi clerici se a communione ipsius abegerunt eo quod communicasset sine consilio episcoporum vel {prelatorum vel add. &Mz} presbyterorum et clericorum cunctae {occasione &Mz} ecclesiae catholicae diacono Thessalonicensi, nomine {om. &NaRe} Fotino, qui communicaverat Achatio, et {om. &NaRe} quia voluit occulte revocare Achatium et non potuit nutu divino {trs. &MzNaRe} percussus est." In quibus verbis non habetur nisi quod Anastasius favit Fotino et Achatio, et tamen fuit depositus. Ergo propter favorem haereticorum papa deponitur.
Aliter respondetur quod cardinales non solum propter haeresim et favorem haereticae pravitatis vel {*et &NaRe} haereticorum sed etiam propter schisma privantur iure eligendi summum pontificem. Hoc taliter videtur posse probari. quia {*om. &NaRe} Qui nihil potestatis aut iuris habet non habet potestatem {*ius &NaRe} eligendi summum pontificem. neque ius {*neque ius om. &NaRe}. Sed {om. &Mz} cardinales si efficiantur schismatici nihil iuris aut potestatis habent, teste beato Cypriano qui, ut habetur 24, q. 1, c. Didicimus {*Dicimus sicut allegatum est prius, ait, "Didicimus {dicimus Zn} {*omnes add. &NaReZn} omnino haereticos et schismaticos nihil potestatis habere et {*ac &MzNaReZn} iuris." Ergo cardinales schismatici non habent ius eligendi summum pontificem.
Item qui sunt {*est &NaRe} extra ecclesiam non habent {*habet &NaRe} ius eligendi summum pontificem. Sed cardinales {*effecti add. &NaRe} schismatici sunt extra ecclesiam, teste beato Cypriano qui, ubi {*ut &NaRe} prius, ait, "Si autem foris cuncti schismatici et haeretici {*trs.321 &MzNaReZn} non habent spiritum sanctum, et ideo apud nos manus eis {*trs. &MzNaReZn} imponitur, ut hic accipiatur quod illic non est, nec dari potest; manifestum est nec remissionem peccatorum per eos dari posse quos constat spiritum sanctum non habere {manifestum est ... habere om. &MzNaRe}." Ex quibus verbis {om. &Mz} evidenter videtur haberi {*trs. &MzNaRe} quod omnes schismatici sunt extra ecclesiam. Unde et beatus Cyprianus Novacianum extra ecclesiam et inter adversarios et antichristos reputavit computandum solummodo {*om. &NaRe} quia fuit schismaticus dicens, ubi prius, "Novacianus nec debet nec potest excipi quominus ipse quoque {trs. &MzNaRe} extra ecclesiam consistens et contra pacem ac dilectionem Christi faciens inter adversarios et antichristos computetur." Ergo omnes schismatici sunt extra ecclesiam. Ergo si omnes {*om. &NaRe} cardinales efficerentur {*efficiantur &NaRe} schismatici tanquam extra ecclesiam existentes ius eligendi amittunt. Et per consequens in hoc casu ius eligendi revertitur ad Romanos. Sed cardinales si efficiantur haeretici iure eligendi privantur. Igitur etiam si sint fautores haereticae pravitatis eodem iure privantur {*Sed cardinales si ... privantur om. &MzNaRe}. {Item qui favet erroribus ... privantur om. &Pe} [[very long omission of 4 paragraphs in Pe]]
Aliter respondetur quod non solum {papa add. &Mz} propter praedicta {om. &Mz} crimina sed etiam si, papa existente haeretico vel mortuo, videlicet {*om. &MzNaRe} cardinales noluerint {voluerint &Mz} eligere, dicentes se non {om. &Pe} velle {*non velle: nolle &MzNaRe} eligere vel etiam per malitiam aut per {*om. &NaMzPeRe} damnabilem negligentiam in notabile detrimentum et periculum Christianae religionis distulerint {distulerunt &Pe} eligere summum pontificem privati sunt {*trs. &MzNaPeRe} iure eligendi et electio revertitur ad Romanos. Pro hac opinione taliter allegatur. Non minus provisum est Romanae ecclesiae contra pericula quae pericula {*om. &NaMzPeRe} ei accidere possunt {*trs.312 &MzNaPeRe} quam aliis fidelibus {*ecclesiis inferioribus &NaMzPeRe}. Si enim minus esset ei {eis &MzPe} provisum, quantum ad ea quae ordinanda sunt per rectores ipsius, ipsi rectores essent de negligentia damnabili reprehensibiles {reprobandi &Pe} iudicandi, quia ubi maius periculum vertitur cautius et sollicitius est agendum. Sed ecclesiis aliis {*quam romanae add. &MzNaRe} {quam romanis ecclesiis add. &Pe} sufficienter est provisum si electores qui debent eligere per malitiam vel negligentiam distulerint eligere, quia si infra tres menses non elegerint privantur potestate eligendi ea vice et potestas {eligendi et add. &Pe} providendi ad superiorem devolvitur. igitur {*Ergo &MzNaRe} etiam {*et &MzNaRe} Romanae ecclesiae est provisum qualiter papa eligi debeat si cardinales {vel add. &MzPe} per malitiam {per malitiam: malitia &Pe} vel {per add. &Pe} damnabilem negligentiam in notabile detrimentum et periculum religionis Christianae {om. &Pe} distulerint eligere. Sed non est provisum {alteri add. &Mz} aliter quam {quamquam &Mz} quod electio ad Romanos convertatur {*revertatur &NaMzPeRe} {*trs.312 &MzNaPeRe}. igitur {*Ergo &MzNaRe} saltem pro illa vice cardinales essent privati {et add. &Re} potestate eligendi et ius eligendi revertetur {*reverteretur &MzNaRe} ad Romanos.
Discipulus Quomodo {quoniam &Pe} autem {*om. &MzNaRe} ad rationem istam ultimam potest {*poterit &NaRe} responderi et qualiter responsio valeat improbari {*patere add. &NaMzPeRe} potest appetere {*om. &NaMzPeRe} ex his quae tractata sunt superius 10 c. Ideo ad praesens nolo quod de ista responsione {*ratione &NaPeRe} et opinione pro qua adducitur hic amplius te {*trs. &MzNaPeRe} intromittas, sed indica quomodo respondetur secundum opinionem quae recitata {tractate &Pe} est supra c. 8 ad rationes pro opinionibus aliis recitatis capitulo {in &Re} praecedenti et allegationes {*et allegationes om. &NaMzPeRe} adducas {*adductas &MzPe}.
Magister Ad allegationes {*duas add. &MzNaRe} pro secunda {*prima &MzNaPe} {qua &Re} opinione adductas {*inductas &MzNa} {inducas &Re} respondetur quod pro omni favore haereticae pravitatis, quae {qui &Pe} non est in {om. &Na} favente, absque haeretica pravitate {*trs. &MzNaRe} essent cardinales privati iure eligendi summum pontificem et reverteretur ius eligendi ad Romanos. Pro alio favore non essent privati sed privandi iure eligendi summum pontificem. An autem possit {posset &Pe} esse aliquis favor haereticae pravitatis absque haeretica pravitate in favente ex his quae dicta sunt libro 7 primae partis huius Dialogi advertere poterit studiosus {studiosius &Re}.
Ad allegationem pro tertia {*secunda &MzNaRe} opinione respondetur quod licet papa si efficiatur haereticus sit ipso facto et ipso iure depositus, sicut in prima parte Dialogi huius {*trs. &MzNaRe} libro sexto per quamplurimas rationes probatum existit, et ideo licet {*om. &MzNaRe} pro favore haereticae pravitatis quae {?qui MzNa} est absque haeresi in favente sit papa depositus ipso facto, tamen pro solo favore haereticorum absque favore errorum {*erroris &MzNaRe} ipsorum non est papa ipso facto depositus, imo secundum aliquos nec etiam deponendus nisi incorrigibilis appareat et de eo scandalizetur ecclesia. Cum autem dicitur quod Anastasius secundus non fuit depositus nisi pro favore haereticorum, respondetur quod non est verum; imo fuit depositus pro haeresi et fautoria haereticae pravitatis, quod ex textu dist. 19 et glossa ut videtur colligitur evidenter. Ait enim Gratianus eadem dist. para. Hoc autem, "Anastasius enim secundus {episcopus add. &MzNaRe} favore Anastasii imperatoris quos Achacius post sententiam in se prolatam sacerdotes et {*vel &Zn} levitas ordinaverat acceptis officiis rite fungi debere decrevit" et {*om. &NaRe} erronee {*erronea &NaRe} supple. Unde in {*om. &MzNaRe} para. sequenti dicit Gratianus, "Quia ergo illicite et non canonice, sed contra decreta {dei add. Zn} praedecessorum et successorem suorum haec rescripta dedit, ut probat Felix et Gelasius qui Achacium ante {*Anastasium add. &MzNaReZn} excommunicaverunt et Hormisda qui ab ipso Anastasio tertius eundem Achacium postea damnavit, ideo a Romana ecclesia repudiatur et a Deo percussus fuisse legitur."
Item glossa super c. Anastasius super verbo abegerunt ait, "Hi non recesserunt, scilicet clerici, ab Anastasio ante sententiam, quia inciderat {*inciderunt Zn} in haeresim iam damnatam." Tunc {*Item &NaRe} super verbo communicaverat dicit glossa, "Hic communicavit, scilicet Anastasius, cum {*ei, scilicet &MzNaRe} Achacio haeretico, in maleficio. Unde potuit transire, scilicet excommunicatio, ad tertiam personam." Ex quibus verbis colligitur quod Anastasius fuit haereticus et fautor haereticae pravitatis. Et ideo fuit depositus ipso iure et fuit excommunicationis sententia innodatus.
Ad allegationem {*allegationes &MzNaRe} pro quarta {*tertia &MzNaRe} opinione respondetur quod {licet papa si efficiatur ... quod om. &Pe} non omnes schismatici sunt omni iure privati. {*Sed omnes schismatici qui sunt heretici quales ut saepe sunt schismatici sunt omni iure privati add. &NaRe} et de illis loquitur beatus Cyprianus. Omnes enim {*etiam &NaMzPeRe} schismatici quamdiu sunt schismatici non sunt capaces ecclesiasticarum {?ecclesiarum &Mz} {aut add. &Mz} dignitatum. Et ideo Novatianus secundum Cyprianum non {om. MzPe} potuit esse papa. Schismatici autem {*etiam &NaRe} non possunt habere executionem alicuius iuris ecclesiastici licet aliqua iura ecclesiastica possunt {*possint &NaRe} habere dummodo non sunt {*sint &NaRe} haeretici. Et ideo cardinales propter solum schisma absque heresi non perdunt ius eligendi summum pontificem quamvis non debeant {debent &Mz} {deberent &Pe} eligere quamdiu in schismate perseverant {perseverarent &Pe}.
Et per idem breviter respondetur ad allegationem pro quarta opinione adductam. Quamdiu enim in tali malitia et negligentia perstiterint constat quod de facto sunt tali iure privati. Si autem resipiscant idem ius eis debetur {*et per idem ... debetur om. &NaMzPeRe}.
Discipulus Quamvis in prima parte nostri Dialogi li. 6 tractaverimus an imperator sit iudex ordinarius summi pontificis, et cum {*tu &NaMzPeRe} ibidem circa hoc {posuisti add. &Pe} opiniones contrarias allegationibus pluribus conatus fueris confirmare, hic tamen de hac materia conferamus ut {et &Pe} excitemus {exitemus &NaRe} [[correct interlinear Re]] alios tractatulum {tractatum &Pe} hunc visuros qui primam partem huius operis forsitan {*trs.312 &NaRe} non habebunt ad solicite perscrutandum {prescrutandum &Re} an {aut &Mz} imperator supra papam iam in summo pontificio constitutum aliquam habeat vel habere valeat potestatem. Investigemus autem primo an imperator ratione {romani imperii aut add. &Pe} imperatoriae dignitatis {*maiestatis &NaRe} sit in aliquo casu iudex ordinarius papae.
Magister Circa hoc sunt diversae assertiones {*trs. &MzNaPeRe} et adversae. {opinio add. &Mz} Una est quod imperator ratione imperatoriae dignitatis non est iudex ordinarius in quocunque casu summi pontificis.
Discipulus Pro ista assertione allega.
Magister Pro ista assertione potest taliter allegari. Si imperator inquantum imperator {inquantum imperator om. &Pe} esset iudex ordinarius papae aut esset suus iudex {*trs. &MzNaPeRe} in causa ecclesiastica aut in causa seculari. Non in {*causa add. &NaMzPeRe} ecclesiastica, quia {*causa ecclesiastica add. &NaMzPeRe} solum {*om. &MzNaRe} ad iudicem ecclesiasticum {*solummodo add. &MzNaRe} spectat. Ideo enim dicitur causa ecclesiastica [[quia ... ecclesiastica: margin Pe]] {?nisi add. &Mz} quia debet coram ecclesiastico iudice agitari. Nec in causa seculari quia nec in causa {*om. &NaRe} criminali nec {*in causa add. &NaMzPeRe} civili. Quod non {om. &Mz} in criminali {om. &Na} causa seculari {*om. &NaPe} {causa seculari om. &Re} probatur, quia, sicut legitur dist. 40, c. Si papa, ex gestis Bonifatii papae martyris habetur {*trs.231 &MzNaPeRe}, "huiusmodi {*om. &NaMzPeReZn} {*Huius add. &Zn} culpam {*culpas &Zn} istic {istinc &NaMzPeRe} idem {*om. &PeReZn} {et /est Na\ /om. MzPe\ in hac vita add. &NaMzPeRe} redarguere nullus {om. &Pe} mortalium praesumit {praesumat &NaMzPeRe} {*trs.321 &MzNaReZn}, quia cunctos {est add. &MzNaRe} ipse {in ipsa &Pe} iudicaturus a nemine est {ipse add. &MzPe} [[interlinear Pe]] iudicandus, nisi deprehendatur a fide devians {*devius &NaMzPeReZn}." Ex quibus verbis colligitur quod papa pro sola deviatione a fide est ab aliquo iudicandus; deviatio autem {*a fide add. &NaMzPeRe} non est culpa secularis. Ergo pro nulla culpa seculari est papa ab imperatore vel ab {*om. &NaPeRe} alio iudicandus. Nec imperator est iudex ordinarius papae in causa seculari civili cum etiam in tali causa sicut neque in causa criminali sit iudex ordinarius cuiuscunque episcopi, teste Bonifacio qui, ut habetur 11, q. 1, c. {11, q. 1, c.: dist. 11, c. 1, &Pe} Nullus, ait, "Nullus episcopus neque pro civili neque pro criminali causa apud iudicem quemlibet {*iudicem quemlibet: quemvis iudicem sive &NaMzPeReZn} civilem sive militarem producatur {perducatur &Mz}." Relinquitur ergo {*igitur &MzNaRe} ex praedictis quod imperator inquantum imperator in nulla causa est iudex ordinarius papae.
Discipulus Ut mihi {*detur add. &NaRe} occasio sit {*om. &NaRe} intelligendi profundius istam materiam pro ista assertione multas auctoritates {*trs. &MzNaRe} adducas, etiam illas quas in prima parte {*istius add. &MzNaRe} dialogi tetigisti, quia nolo {*volo &NaRe} {om. &Mz} ut {*quod &MzNaRe} postea mihi {multipliciter &Mz} referas exquisite qualiter assertio contraria ad ipsas nititur respondere. Per hunc enim modum incitabimus alios ad veritatem acutius indagandam et nobis ipsis intellectus auctoritatem {*auctoritatum &MzNaRe} adducendarum clarius {intellectus ... clarius om. &Pe} apparebit.
Magister Pro ista opinione auctoritates quamplurimae adducuntur {*inducuntur &NaRe}. Gelasius enim papa, ut habetur 9, q. 3, c. Cuncta {per mundum add. &Pe}, ait, "Cuncta per mundum novit {in omni &Pe} ecclesia quoniam {quam &Mz} quorumlibet sententiis ligata pontificum sedes {fide &Pe} beati Petri apostoli ius habeat resolvendi {solvendi &NaRe} {absolvendi &Pe} utpote quae de {om. &Pe} omni ecclesia fas habeat iudicandi."
Item Melchiades {*papa add. &MzNaRe} ut habetur 12, q. 1, c. futura {*Futuram &NaRe} ait, "Idem praefatus princeps," scilicet Constantinus, "donaria immensa contulit et fabricam templi primae sedis beati Petri instituit, adeo ut sedem imperialem relinqueret et {etiam &Mz} beato Petro suisque successoribus profuturis {*profuturam &NaMzPeReZn} concederet. Idem {item &Na} vero praesidens sanctae {sancto &Mz} synodo, quae apud Nicenam congregata est, cum {et &Pe} querelam {cum querelam: conquerelam &Mz} quorundam coram se conspiceret {trs.312 &MzNaRe} deferendam ait, `Vos a nemine iudicari {*diiudicari &MzNaReZn} potestis, quia Dei solius iudicio reservamini. Dii etenim vocati estis et idcirco non potestis ab hominbus iudicari.'"
Item Gelasius papa, ut habetur 9, q. 3, c. Cuncta, ait, "Cuncta per mundum novit ecclesia quod {quia &Mz} sacrosancta Romana ecclesia {trs. &Na} fas habeat de omnibus {*trs.231 &MzNaReZn} iudicandi neque cuiquam {quicquam &Mz} de eius liceat {trs.312 &MzNaRe} iudicare iudicio. Siquidem ad illam de qualibet mundi parte appellandum est; ab illa autem nemo est appellare permissus. Sed nec illa praeterimus {praetermittimus &NaRe}, quod apostolica sedes sine ulla synodo praecedente et solvendi quod {*quos &MzNaReZn} synodus inique {*iniqua &Zn} damnaverat {trs. &MzNaRe} et damnandi, nulla existente synodo, actus {*om. &MzNaReZn} quos oportuit habuit {*habuerit &MzNaReZn} facultatem."
Item Gelasius papa, ut habetur dist. 96. {*c. Duo add. &MzNaRe}, scribens Anastasio imperatori ait, "Nosti itaque inter haec ex illorum te pendere iudicio, non illos ad tuam posse regi {*redigi &MzNaReZn} voluntatem."
Item Innocentius papa, ut legitur 9, q. 3, c. Nemo, ait, "Nemo iudicabit apostolicam {*primam &NaReZn} sedem iusticiam temperare desiderantem. Neque enim ab Augusto, neque ab omni clero, neque a regibus {neque a regibus om. &NaRe}, neque a populo iudex iudicabitur."
Item Iohannes papa, ut habetur dist. 96. c. Si {sed &NaRe} imperator, ait, "Si imperator catholicus est, quod salva pace ipsius dicimus, filius est non praesul ecclesiae." Lex autem erubescit filios castigatores esse parentum. Ergo nullo modo imperator {*trs.312 &NaRe} potest esse iudex papae qui pater est omnium.
Item Symachus papa, ut habetur 9, q. 3, c. Aliorum, ait, "Aliorum hominum causas Deus voluit per homines {hominem &Mz} terminare, {terrarum &Na} sed {*om. &Zn} sedis {sedes &Mz} istius praesulem {praesulis &Zn} suo sine quaestione reservavit {reservabit &Mz} arbitrio. Voluit {etiam id est add. &Mz} beati Petri apostoli successores coelo tantum debere innocentiam, et subtilissimi {om. &Mz} [[gap left in ms]] discussoris indagini inviolatam habere conscientiam. Nolite {noli &MzNaRe} aestimare {*existimare &Zn} eas animas inquisitoris {inquisitorum &Mz} non habere formidinem, quas Deus prae caeteris suo reservavit examini." Et infra: "Sanctorum voce {*patet add. &MzNaRe}, pontificum dignitatem sedis eius {cuius &Mz} factam toto orbe venerabilem, esse {*om. &MzNaReZn} dum illi {ibi &MzNaRe} quicquid fidelium est ubique submittitur, dum totius corporis caput esse designatur."
Item Nicolaus papa, {*ut legitur add. &MzNaRe} dist. 21. c. Nunc {om. &Mz} [[gap left in ms]] autem, ait, quoniam {*om. &MzNaRe} "Prima {primas &Na} sedes non iudicabitur a quoquam." {Item Gelasius papa ... quoquam om. &Pe}
Item Anterius papa, ut habetur 9, {23 &Pe} q. 3, c. Facta, ait, "Facta subditorum iudicantur a nobis, nostra vero a Domino {divino &Mz} iudicantur {a nobis nostra vero a domino iudicantur add. &Re}.
Item Sixtus {om. &Mz} papa, ut habetur 2, q. 5, {6 &Pe} c. Mandastis, cum fuisset {fuisse &Pe} accusatus {*criminatus &NaMzPeRe} a quodam scriba {*scribens &NaRe} {scribere &Pe} episcopis {episcopo &Mz} ait, "Facto consilio, cum magna examinatione satisfaciens omnibus, licet evadere aliter satis potuissem, suspicionem tamen fugiens, coram omnibus me purgavi, et me {*et me om. &MzNaRe} scilicet {me scilicet om. &Pe} a suspicione a {*et &NaMzPeReZn} aemulatione {*me add. &NaMzPeRe} liberans, sed non aliis qui noluerint {voluerint &MzPe} aut sponte hoc {haec &NaRe} non {om. &Pe} elegerint faciendi formam dans." Ex quibus verbis colligitur quod papa in nullo casu tenetur se purgare si fuerit diffamatus. Ex quo infertur quod nullius {nullus PeRe} [[corrected interlinear Re]] tenetur {infertur &Na} subire iudicium. Unde glossa ibidem {om. &Na} super verbo potuissem ait, "Papa autem {*a &NaRe} nullo modo {*om. &NaRe} potest iudicari."
Item Gelasius papa, ut habetur {*legitur &NaMzPeRe} 9, {14 &Pe} q. 3, c. Ipsi {isti &NaRe}, ait {*om. &NaRe} loquens de sede Romana {*ait add. &NaRe}, "Ab ipsa vero nunquam {nusquam &NaMzPeRe} prorsus appellare debere sanxerunt {sanxerint &Pe}," sancti {*scilicet &NaMzPeRe} canones, "ac per hoc illam {nulla &Na} de tota ecclesia iudicare, ipsam ad nullius commeare {remeare &NaMzPeRe} iudicium; nec de eius {numquam add. &Na} unquam praeceperunt {perceperunt &Mz} iudicio iudicari {iudicare &NaMzPeRe} sententiamque eius constituerunt non oportere dissolvi, cuius potius sequenda {sequentia &Pe} decreta mandaverunt {mandaverint &Pe}."
{*Item add. &NaMzPeRe} dist. 27 {*17 &MzNaRe} para. Hinc etiam {et &Mz} {*sic add. &NaRe} legitur {sequitur &Pe}, "Nec antedictae sedis," scilicet Romanae, "antistitem [[Pe concludes here, omitting the rest of book.]] minorum subiacuisse iudicio." Et infra: "Episcopi vero in synodo residentes {trs.312 &Na} congregata auctoritate eiusdem Simachi dixerunt, `Simachus papa sedis apostolicae praesul ab huiusmodi {huius &Re} opinionibus {*oppositionibus &Zn} impetitus {impeditus &NaRe} quantum ad homines respicit, {respicitit &Na} {om. &Mz} [[gap left in Mz]] sit immunis et liber cuius causam totam Dei iudicio reservamus."
Item Nicolaus papa, ut habetur {*legitur &MzNaRe} 9, q. 3, c. Patet, ait, "Patet profecto sedis apostolicae, cuius auctoritate maius non est, iudicium a nemine fore retractandum neque cuiquam de eius liceat iudicare iudicio, iuxta quod Innocentius papa Rufo et caeteris {et ceteris: ceterisque &MzNaRe} episcopis per Thessaliam constitutis scribens ait, `Nemo unquam apostolico culmini, de cuius iudicio non licet retractari manus obvias audacter intulit nemo in hoc rebellis extitit nisi qui de se voluit iudicari.' Et beatus Gelasius papa {*trs. MzReZn}, `Nec de eius {cuius &Mz}, id est Romanae ecclesiae, iudicio {*om. &MzNaReZn} canones unquam praeceperunt iudicari iudicio sententiamque illius constituerunt non oportere dissolvi, cuius potius sequenda decreta {secreta &NaRe} mandaverunt." Ex praedictis {*quibus &NaRe} omnibus {omnibus add. &Na} videtur colligi quod nec imperator nec alius iudex {*om. &MzNaRe} est iudex Romani pontificis.
Discipulus Post auctoritates aliquas rationes ad eandem assertionem probandam allega. {Discipulus ... allega om. &Re}
Magister Haec assertio ratione probatur. Nam minor non est iudex maioris, dist. 21. c. Inferior {*et add. &MzNaRe} c. Denique. Imperator {*autem add. &MzNaRe} et quilibet alius est minor Romano pontifice, teste Nicolao papa qui hoc asserit, ut habetur dist. 116. {*96 &MzNaRe} c. Duo, ubi ad idem beatum Ambrosium allegat dicens, "Qui {*etiam add. &MzNaReZn}," scilicet Ambrosius, "in scriptis suis {*trs. &MzNaReZn} ostendit quod aurum non tam preciosius est {*sit &MzNaReZn} plumbo quam regia potestate sit altior ordo sacerdotalis, hoc modo circa principium sui pastoralis scribens, "Honor, fratres, et sublimitas {sublimans &Mz} episcopalis nullis {nullus &Mz} poterit comparationibus adaequari. Si regum fulgori compares et principum {principium &Mz} diademati {diademate &Re} longe erit inferius quam si plumbi metallum ad auri fulgorem conferas {*compares &MzNaReZn}. Quippe cum videas regum colla et principum submitti genibus sacerdotum et osculata eorum dextera orationibus eorum credant se excommunicari {*communicari &NaReZn} vel muniri {*vel muniri om. &MzNaReZn}." Hoc etiam testatur Innocentius tertius qui, ut legi {*legitur &MzNaRe} Extra, De maioritate et obedientia, c. {om. &MzNaRe} Solitae, loquens de pontificali dignitate seu {*dignitate seu om. &NaRe} auctoritate et potestate regali ait, "Illa quae praeest diebus, id est {id est: in &Re} spiritualibus, maior est; quae vero carnalibus {cardinalibus &Na} minor; est {*om. &MzNaRe} ut quanta est inter solem et lunam {trs.321 &MzNaRe} tanta inter pontifices et reges differentia cognoscatur." Ex his aliisque quampluribus {*Ex his aliisque quampluribus: Ex quibus /his Mz\ /verbis add. Na\ et aliis pluribus &MzNaRe} colligitur quod imperator est minor papa. Ergo non est iudex eius.
Amplius nemo est iudex iudicis sui. Sed papa est iudex imperatoris cum ipsum valeat excommunicare et imperator ei subsit et sibi debeat obedire, teste beato Clemente qui, ut legitur 2 {*11 &NaRe} {9 &Mz} q. 3, c. Si autem nobis {*vobis &Zn} {*ait, "Si autem vobis add. &MzNaRe} episcopis non obedierint omnes presbyteri et reliqui clerici omnesque principes, tam maioris ordinis quam inferioris, atque reliqui populi non tantum {*solum &MzNaReZn} infames sed etiam {et &Mz} extorres a regno Dei et {*a add. &MzNaReZn} consortio fidelium et a liminibus {a liminibus: alii &Mz} [[gap in ms after alii]] sanctae Dei ecclesiae alieni erunt." Hoc {*etiam add. &NaRe} asserit Gelasius papa {trs.231 &Na} {*qui add. &MzNaRe}, ut habetur dist. 96, c. Duo ait, "Talibus igitur {ergo &NaRe} institutis talibusque {et talibus &MzNaRe} fulti {suffulti &MzNaRe} auctoritatibus plures {*plerique &Zn} {plurium &MzNaRe} namque {*om. &MzNaReZn} pontificum alii reges alii imperatores excommunicaverunt. Nam si {om. &Mz} speciale aliquid {*aliquod &Zn} de personis principum requiritur {*requiratur &NaReZn} exemplum, beatus Innocentius papa Archadium imperatorem, quia consensit {consenserit &NaRe} ut sanctus Iohannes Chrysostomus a sua sede {trs. &NaRe} pelleretur, {depelleretur PeRe} {depelletur &Na} excommunicavit." Ergo nunc {*om. &NaRe} {tunc &Mz} imperator non est iudex papae cum papa sit iudex ipsius. Quod etiam papa sit iudex imperatoris ostenditur. Nam sicut se habet corpus ad animam humanam sic princeps corporis ad principem animarum. Sed corpus animae subest quantum ad regimen. Ergo {et add. &Mz} princeps corporum, scilicet imperator, subest regimini principis animarum, scilicet papae. {Quod etiam papa ... papae om. &NaRe}
Rursus imperator non est iudex illius qui legibus imperialibus est solutus et qui mundanis legibus nequaquam astringitur; {*sed papa mundanis legibus non astringitur add. &MzNaRe}, teste beato {*om. &MzNaRe} Nicolao papa qui, ut habetur 23 {*33 &MzNaRe} q. 2, c. Inter haec, ait, beata {*"Sancta &MzNaReZn} dei ecclesia mundanis numquam {non &MzNaRe} constringitur legibus." Et idem, ut habetur dist. 10. c. Lege, ait, "Lege imperatoris {*imperatorum &NaReZn} non {est add. &MzNaRe} in ecclesiasticis omnibus controversiis utendum est {om. &MzNaRe}." Et infra: "Imperiali iudicio non possunt iura ecclesiastica dissolvi." Ex quibus patet quod papa legibus imperialibus nequaquam astringitur. Quod et {*etiam &NaRe} patet ex hoc quod papa non astringitur canonibus papalibus nec etiam canonibus generalium conciliorum. Ergo nec {*non &NaRe} astringitur legibus imperialibus quae sunt sacris canonibus postponendae, teste Gratiano qui 10. dist. {*trs. &MzNaRe} para. 1, ait, "Constitutiones vero principum ecclesiasticis constitutionibus non praeeminent sed obsequuntur." Et eadem dist. para. Ecce ait, "Ecce {ait ecce om. &Re} {*quod add. &MzNaReZn} constitutiones principum ecclesiasticis legibus postponendae sunt." Et idem, ut legitur 2, q. 3, para. Hinc autem {*om. &MzNaRe} colligitur, dicit quod seculi leges non dedignantur sacros canones imitari. Ergo papa legibus imperialibus est solutus. Et per consequens imperator non est iudex papae.
Item imperator non est iudex episcoporum inferiorum et clericorum, ut ex innumeris canonibus sacris {*trs. &NaRe} colligitur. Ergo non est iudex papae.
Discipulus Istae allegationes pro assertione praedicta sufficiant. Ideo ad assertionem contrariam te converte.
Magister Circa assertionem contrariam varii sunt {*trs. &MzNaRe} modi ponendi.
Discipulus Recita illos modos {*trs. &MzNaRe} varios.
Magister Unus modus ponendi est quod imperator ratione imperatoriae maiestatis {*dignitatis &NaRe} de omni crimine tam ecclesiastico quam seculari habet iudicare et papam {*trs. &MzNaRe} ipsum {primum &Mz} si est probatum contra ipsum crimen dignum depositione deponere.
Discipulus Aliquas allegationes adducas ad probandum quod imperator debet papam pro omni crimine iudicare.
Magister Ad hoc plures rationes sunt inductae {*in add. &Re} [[interlinear]] prima {qua &Re} [[corrected interlinear]] parte huius dialogi libro 6 c. {*2 et add. &NaRe} 3 {*et add. &NaRe} 4 et 5, quibus {*forte add. &MzNaRe} non facile erit {*trs. &MzNaRe} invenire fortiores. Ideo non videtur necesse quod circa alias rationes adducendas me fatiges {fatigeres &Mz}.
Discipulus Non est {*erit &NaRe} inutile ut etiam rationes ibi factas aliter quam ibi tractemus. Ideo alias {*illas &MzNaRe} tangas et alias coneris inducere.
Magister Quod imperator possit et debeat papam pro omni crimine iudicare quampluribus viis ostenditur, quarum una, quae etiam {*tacta add. &NaRe} {tanta add. &Mz} est in prima parte tacta {*om. &MzNaRe} istius Dialogi, sumitur ex unitate summi {*supremi &NaRe} iudicis {*trs. &MzNaRe} quam {quem &NaRe} omnis communitas bene ordinata habere debet {*trs. &NaRe}. Nam omne regnum, omnis civitas, omne collegium et omnis communitas debet habere unum solum iudicem simpliciter supremum vel plures summos {*supremos &NaRe} idem officium habentes {*trs. &MzNaRe} seu gerentes vicem unius a {om. &Mz} quo vel a {*om. &MzNaRe} quibus omnes alii debent iudicari. Ergo tota universitas mortalium, si fuerit bene ordinata et {vel &Na} gubernata, habet {*habebit &MzNaRe} unum simpliciter summum {*supremum &NaRe} iudicem vel plures habentes idem officium {*seu gerentes vicem unius add. &NaRe} a quo vel quibus omnes alii debent {*debeant &NaRe} iudicari. Religio autem Christiana non impedit aut {*nec &MzNaRe} destruit {*trs.321 &NaRe} bonam dispositionem communitatis mortalium. Ergo nihil invenitur in ea repugnans optimae dispositioni universitatis mortalium, {*sed quicquid invenitur in ipsa est conveniens optimae dispositioni mortalium add. &NaRe}. Ex quo concluditur quod in nullo obviat religioni christianae quia quicquid invenitur in ea est conveniens optimae dispositioni {*quia quicquid ... dispositioni om. &NaRe} {*universitatem add. &NaRe} mortalium et per consequens {*et per consequens om. &NaRe} unum habere summum {*supremum &NaRe} iudicem vel plures idem habentes officium {*seu add. &MzNaRe} tenentes locum {*vicem &NaRe} unius a quo vel a {*om. &NaRe} quibus alii omnes {*trs. &MzNaRe} pro omni crimine debeant iudicari non repugnat religioni Christianae {*non repugnat religioni Christianae om. &NaRe}. Sed iste {*ille unus &NaRe} summus {*supremus &NaRe} iudex non est papa nec etiam papa habere potest tale {*trs.321 &NaRe} officium. Ergo ipse papa debet ab illo summo {*supremo &NaRe} iudicari. Ille autem summus {*supremus &NaRe} iudex {om. &NaRe} est imperator qui de iure est princeps et dominus {*trs.321 &NaRe} totius mundi. Ergo imperator habet iudicare papam pro omni crimine.
Discipulus Ista {enim add. &Mz} ratio mihi aliqualiter est obscura. Ideo antequam eam {*ea que assumit &NaRe} [[gap in Mz after eam]] probes unum declara. Per hoc enim melius intelligam an aliquid probabilitatis contineat. Dic igitur quid intelligis {*intelligitur &Re} {intelligit &Na} per unum iudicem summum {*supremum &NaRe} vel plures idem officium habentes {*trs. &NaRe}.
Magister Hoc dicitur propter diversum modum principandi, scilicet regalem, aristocraticum et politicum, de quibus in morali philosophia tractatur. Nam in principatu regali unus est {om. &Mz} solus {*trs. &NaRe} iudex summus {*supremus &NaRe}; in aliis autem {*vero &MzNaRe} sunt plures summi {*supremi &NaRe}, a quorum nullo seorsum est aliqua referenda {*ferenda &MzNaRe} sententia sed ex deliberatione commune {*communi &MzNaRe} et consensu ipsorum, vel saltem valentioris partis secundum leges ipsorum et consuetudines approbatas, est sententia proferenda. Et ita tunc sunt iudices plures {*trs. &MzNaRe} summi {*supremi &NaRe} idem tamen officium habentes {*trs. &MzNaRe} et eandem penitus potestatem ita ut saepe in omnibus sunt {*sint &MzNaRe} aequales. Et ideo gerunt vicem unius et locum unius tenent.
Discipulus {*Nunc add. &NaRe} rationem tactam perficias.
Magister Circa eam non videtur aliquid probandum nisi quod in nullo obviat religioni Christianae unitate {*universitatem &NaRe} mortalium unum habere summum {*supremum &NaRe} iudicem vel plures summos {*supremos &NaRe} idem habentes officium. Quod ex illis quae dicta sunt primo capitulo huius {*trs. &MzNaRe} {*1 add. &MzNaRe} videtur posse probari, quia universitas mortalium nequaquam optime gubernatur nisi uni principi qui dominetur omnibus sit subiecta. Ad quod probandum plures {*11 &NaRe} {enim &Mz} rationes sunt ibidem adductae.
Discipulus Dimittamus ad praesens loqui de universitate mortalium, quorum aliqui sunt fideles et aliqui infideles, et ideo forte nullo modo concordarent in unum iudicem qui omnes alios de omni crimine iudicaret, et loquamur de tota communitate fidelium quorum aliqui sunt laici {*et aliqui clerici add. &NaRe}. Et videamus an ista communitas non possit esse optime ordinata, quantum permittit status vitae praesentis, nisi tota habeat unum iudicem solum {*trs. &NaRe} et {*om. &NaRe} summum {*supremum &NaRe} a quo {*omnes add. &MzNaRe} alii pro quocunque crimine debeant iudicari.
Magister Quia {*Quod &MzNaRe} tota communitas fidelium non habet {*habeat &MzNaRe} talem unicum {om. &NaRe} iudicem summum {*supremum &NaRe} potest poni pluribus modis.
Discipulus Explica modos illos ut de aliquibus eorum vel de {*om. &NaRe} singulis conferamus.
Magister Unus modus ponendi potest esse ut diversa regna vel provinciae habeant diversos iudices summos {*supremos &NaRe} qui {que &NaRe} uni superiori minime sint {sit &NaRe} {sunt &Mz} subiecti {subiecta vel subiecte &NaRe}. Alius est ut respectu eorundem sint diversi iudices summi {*supremi &NaRe} non habentes idem officium secundum modum expositum {*praeexpositum &NaRe} qui eosdem pro eisdem delictis habeant iudicare. Alius est ut una pars habeat unum summum {*supremum &NaRe} iudicem, a quo etiam {*solo &MzNaRe} pro quocunque excessu {*crimine &NaRe} debeat iudicari, et alia pars habeat alium summum {*supremum &Na} iudicem {om. &Na} a quo etiam {et add. &Na} pro quocunque crimine habeat {*debeat &MzNa} iudicari {et alia pars ... iudicari om. &Re}, sicut secundum quosdam omnes clerici habent unum summum {*supremum &NaRe} iudicem talem, scilicet papam, et omnes laici imperatorem. Alius est ut {quod &Re} [[interlinear addition]] una pars habeat unum summum {*supremum &NaRe} iudicem a quo solo vel auctoritate ipsius pro quocunque delicto debeat iudicari, alia autem pars pro aliquibus delictis debeat iudicari ab uno summo {*supremo &NaRe} iudice et pro aliis ab alio, sicut secundum quosdam omnes clerici pro quocunque delicto debent iudicari a papa, {*sed laici pro aliquibus delictis debent iudicari a papa add. &NaRe} et pro aliis a iudice seculari. Alius est ut sit unus summus {*supremus &NaRe} {*iudex add. &NaRe} qui habeat facere iudicium de omnibus, uno vel paucis exceptis, sicut secundum unam assertionem ex lege humana {*christiana &NaRe} solus papa {solus papa add. &Mz} est exceptus {*exemptus &NaRe} a iurisdictione iudicis secularis. Sed omnes alii clerici sola libertate eis concessa {*trs. &MzNaRe} ab imperatoribus et regibus a iudicio secularium iudicum sunt exempti.
Discipulus Si sint alii modi ponendi negativam praedictarum assertionum ad improbandum istos {istas &Mz} {*praedictarum ... istos: praedictae assertionis &NaRe} puto quod valeant reduci ad istos. Ideo sufficit {*sufficiat &MzNaRe} adducere motiva quae allegari possunt pro istis vel {*pro istis vel om. &NaRe} ad improbandum istos. Dic ergo quomodo improbatur prima {*primus &NaRe}.
Magister Quomodo possit ostendi et allegari {*trs.321 &NaRe} quod non sit expediens diversa regna vel provincias habere diversos summos {*supremos &NaRe} iudices qui nulli superiori sint subiecti ex his quae allegata sunt primo huius cap. 1 potest advertere {*adducere &NaRe} studiosus.
Discipulus Converte te ad secundum et indica quomodo potest improbari ille modus dicendi qui tenet quod non est contra dispositionem bonam {*trs. &MzNaRe} communitatis fidelium ut respectu eorundem sint diversi iudices summi {*supremi &NaRe} vel {*om. &NaRe} non habentes idem officium, sicut aliqui ponunt {*trs. &MzNaRe} de papa et imperatore quia {*quod &NaRe} uterque seorsum sine requisitione et consensu alterius potest eundem pro eodem delicto percellere {procellere &Mz}.
Magister Hoc multis rationibus improbatur {probatur &NaRe}. Primo sic: delinquentes non possunt debito modo puniri nisi citentur vel capti ducantur ad iudicem; sed si sunt plures iudices quorum quilibet seorsum absque alio potest iudicare reum poterit contingere ut {*quod &NaRe} nec citatus valeat comparere nec captus aut capiendus valeat iudici praesentari. Nam poterit {poterat &Mz} contingere quod uterque iudex suam iurisdictionem cupiens exercere citet reum pro eodem tempore vel quod uterque ad ipsum capiendum mittat familiam. Si autem uterque {*om. &MzNaRe} citetur {*citatur &MzNaRe} ab utroque, aut comparebit coram utroque et hoc est sibi impossibile, aut comparebit coram uno solo et tunc faciet {facit &Mz} alteri {alii &NaRe} iniuriam coram quo non comparet cum non plus tenetur {*teneatur &Re} comparere coram isto quam coram illo, et rursum ab illo coram quo non compareret {*comparet &MzRe} {cum non plus ... compareret om. &Na} absque culpa illius {*ipsius &NaRe} de {*pro &NaRe} {quod &Mz} contumacia punietur, aut coram neutro comparebit et tunc delictum eius {om. &NaRe} erit impunitum. Si etiam uterque illorum iudicum {*trs. &NaRe} mittat familiam ad capiendum reum, aut altera illarum familiarum aut utraque erit inobediens domino suo, aut inter se pugnabunt ut reus per potentiam perducatur ad iudicem. Quibus pugnantibus {*reus add. &MzNaRe} evadet, et sic in populo seu communitate periculosa orietur seditio et remanebunt crimina impunita. Quare communitas in qua {quibus &MzNaRe} talia ex potestate iudicum orirentur {*oriuntur &NaRe} est pessime gubernata.
Amplius ex huiusmodi {*hac &NaRe} pluralitate iudicum omnis utilitas publica et reorum impeditur punitio {*trs. &NaRe}, quia poterit contingere quod isti iudices voluerint subditos ad diversa loca pro eodem tempore pro criminosis plectendis vel pro {*om. &NaRe} tractandis negociis quibus {*communibus &NaRe} convocare. Non possunt {*autem add. &NaRe} ad diversa loca aut {*om. &NaRe} eodem tempore convenire. Ergo et punitio malefactorum et communis utilitas impeditur {*impedietur &MzNaRe} et de facili seditio orietur. Quare talis communitas est {*esset &NaRe} pessime et periculosissime ordinata.
Rursus absque necessitate et utilitate est pluralitas fugienda quia frustra fit per plura {*plures &NaRe} quod fieri potest {*trs. &NaRe} per pauciora {*pauciores &NaRe}. Sed pluralitas huiusmodi iudicum omni necessitate aut {*et &NaRe} utilitate caret quia omnia melius disponerentur {*disponentur &NaRe} per unum quam per plures. dicitur {*om. &NaRe} Ergo quod {*quia &NaRe} ex tali pluralitate faciliter orietur {*oritur &NaRe} {oriretur &Mz} guerra et seditio ac discordia tam inter ipsos iudices sua potestate uti volentes quam etiam inter ipsos subditos quorum aliqui ex diversis causis imo innumerabilibus possunt inclinari ut uni obediant et non {alicui add. &Mz} alteri {*alii &NaRe}, alii autem poterunt ad alium inclinari, ideo communitas quae habet diversos iudices summos {*supremos &NaRe} quibus vel {quibus vel om. &NaRe} quorum {trs.321 &Mz} uno {*om. &MzNaRe} {*quilibet add. &NaRe} seorsum absque alio valeat punire eosdem delinquentes pessima et periculosissima est censenda. Quod veritas etiam {*trs. &NaRe} {*ipsa add. &NaRe} apertissime testari videtur quae Matthaei 6:[24] ait, "Nemo potest duobus dominis servire; aut enim unum odio habebit et alterum diliget, aut unum sustinebit et alterum contemnetur {*contemnet &MzNaReVg}." Ex quibus verbis habetur quod nemo debet habere duos dominos vel duos iudices quorum unus non est sub alio.
Discipulus Ista auctoritas non videtur concludere opinioni {*propositum &NaRe} quia Christus loquitur de dominis contrariis qui actu {*om. &MzNaRe} contraria {communia &Mz} iubent.
Magister Haec responsio ab {*om. &MzNaRe} aliis minime satisfacit quia Deus {*Dominus &NaRe} loquitur non solum de dominis contrariis actu {*trs. &NaRe}, hoc est qui actu contraria {communia &Mz} iubent, sed etiam de illis qui proni sunt ad iubendum contraria et de quibus est probabiliter formidandum quod inter se dissentientes iubebunt contraria. Cum ergo nostra {*om. &NaRe} natura humana sit prona ad dissentiendum non immerito est timendum quod si eadem communitas habuerit duo capita, {*capita add. &MzNaRe} ipsa {om. &Mz} {*illa &NaRe} inter se erunt {*om. &MzNaRe} dissentientia {*dissentient &NaRe}, quia quot capita tot sententiae et opiniones dist. 19. {*dist. 19: De consecratione &MzNaRe}, dist. 10. {*4 &MzNaRe}, Sicut in sacramentis. Quare timendum est quod capita illa sive domini iubebunt contraria {communia &Mz}. Ex quo infertur quod nullus subditus poterit eis servire. Et per consequens ista {*illa &NaRe} communitas quae habet plura capita est pessime ordinata. Ex quo concluditur quod si communitas fidelium habet duos summos {*supremos &NaRe} iudices, scilicet imperatorem et papam, est periculosa societas reputanda. Et consimili ratione infertur quod absque periculis manifestis non possunt in eodem regno vel provincia aut in {*aut in: ac etiam &Re} [[Na illegible]] civitate esse duo iudices supremi super eosdem, ecclesiasticus videlicet et secularis, praesertim in illo regno, provincia vel civitate quod vel quae superiorem de facto in temporalibus non recognoscit. Ad haec {*etiam add. &NaRe} roboranda adduci potest assertio veritatis quae Matth. 12:[25] ait, "Omne regnum contra se divisum {*trs.312 &NaReVg} desolabitur, et omnis domus vel civitas {*trs.321 &NaReVg} contra se divisa {*trs.312 &NaReVg} non stabit {sta &Mz}." Ex quibus verbis colligitur quod omnis communitas et congregatio {est add. &Re} propinqua divisioni est propinqua desolationi et ruinae. Cum ergo communitas seu congregatio fidelium sit propinqua divisioni si habeat {*habet &NaRe} duos {om. &NaRe} iudices supremos, quia capita diversa sunt prona ad dissentiendum, sequitur quod communitas seu congregatio fidelium est propinqua desolationi et ruinae, et per consequens contra bonum commune est ut supra se duos habeat iudices {trs. &Na} supremos. Ad hoc etiam adducitur auctoritas Hieronimi qui, ut legitur 7, q. 1, c. In apibus, ad Rusticum monachum ait {*trs.4123 &NaRe}, "In apibus princeps unus est; grues unam sequuntur ordine {ordinem &Mz} literato; imperator {imperatori &Mz} unus, iudex unus provinciae. Roma autem condita duos fratres simul reges habere non potuit et fratricidio {*patricidio &MzZn} dedicatur. In Rebeccae utero Esau et Iacob bella gesserunt; singuli {singularum &NaRe} ecclesiarum episcopi, singuli {singuli add. &Re} archiepiscopi, singuli archidiaconi; et omnis ordo ecclesiasticus suis rectoribus nititur {innititur &Re}." In quibus verbis Hieronymus probat aperte per plura exempla quod in eadem ecclesia non debeant {*debent &MzNaRe} esse plures praelati quorum unus non est sub alio. Per quem {*quae &NaRe} aeque aperte {*om. &NaRe} vel apertius potest ostendi quod in eadem communitate non debent esse plures iudices supremi, quia si per universitatem {*unitatem &NaRe} principis in apibus potest ostendi unitas episcopi in una dioecesi et unitas archiepicsopi in uno archiepiscopatu, eadem ratione per unitatem principis in apibus potest ostendi unitas iudicis supremi super {per &Na} unam communitatem seu congregationem. Iterum si ex hoc quod grues unam sequuntur ordine {*om. &NaRe} {ordinem &Mz} ostenditur {ostendatur quod &Mz} unitas episcopi et archiepiscopi, in dioecesi {*in dioecesi om. &MzNaRe} consimili ratione ex hoc ostenditur unitas iudicis supremi super unam communitatem. Consimiliter si ex hoc quod Roma condita duos fratres simul reges habere non potuit sed fratricidio {*patricidio &Mz} extitit dedicata ostenditur unitas episcopi et archiepiscopi et aliorum rectorum {romanorum &Re} ecclesiae, multo fortius ex eodem {eadem &Na} potest probari unitas iudicis supremi super eandem communitatem, ut scilicet non sint duo, scilicet ecclesiasticus et {vel &Mz} secularis, quia non minus praesumendum videtur quod iudex secularis adversabitur ecclesiastico {*etiam add. &NaRe} usque ad interfectionem {interitionem &Mz}, quemadmodum unus fratrum conditorum Romae alium interfecit, quam iudex ecclesiasticus alteri iudici ecclesiastico vel unus episcopus alteri episcopo. Si ergo per exemplum duorum fratrum quorum unus occidit alterum {alium &NaRe} probari potest quod non debent esse duo episcopi in eodem episcopatu, multo fortius per idem exemplum potest ostendi quod super communitatem fidelium non debent esse duo iudices {*supremi add. &NaRe}, quorum unus sit secularis et alius ecclesiasticus. Et propter illud {*idem &NaRe} patet quod si per exemplum de Esau et Iacob qui in utero matris bella gesserunt potest ostendi quod non debent esse duo episcopi in una dioecesi, multo fortius probari potest per idem exemplum quod super communitatem fidelium non debent esse duo iudices summi {*supremi &NaRe}, scilicet ecclesiasticus et secularis. Hoc etiam verba Hieronimi sonare videntur qui vult quod unius provinciae debet esse unus iudex. Non autem dicit quod unius provinciae debet esse unus iudex {non autem ... iudex om. &Re} [[add. margin]] ecclesiasticus vel unus iudex secularis, quasi {quia &Re} vellet solummodo excludere pluralitatem iudicum ecclesiasticorum et non {*om. &MzNaRe} pluralitatem iudicum secularium, sed dicit indistincte quod unius provinciae est unus iudex, volens per hoc pluralitatem omnem {*trs. &MzNaRe} iudicum summorum {*supremorum &NaRe} quorumcunque excludere. Et ita super communitatem fidelium non expedit esse plures {trs. &Na} iudices qualescunque summos {*supremos &NaRe}.
Praeterea ista {*illa &NaRe} ordinatio communitatis non est bona ex qua provenit quod potentior eiusdem communitatis valentis {*valens &NaRe} magnam sequelam habere ad impatientiam et iracundiam provocetur contra alium potentiorem in eadem communitate qui etiam poterit magnam habere {*trs. &NaRe} sequelam, quia ex tali ordinatione sequuntur {sequitur &Mz} {*faciliter add. &NaRe} {facit add. &Mz} dissensiones, seditiones et guerrae. Sed si in communitate fidelium ordinetur quod sint scilicet {*om. &NaRe} duo iudices summi {*supremi &NaRe}, scilicet papa et alius, ex tali ordinatione sequitur {*sequetur &NaRe} [[margin Na]] faciliter quod unus contra alium ad impatientiam et iracundiam provocetur quia, sicut dicit poeta, "Omnis potestas impatiens consortis est." Cui satis videtur alludere Augustinus {*qui add. &NaRe}, ut legitur 23, q. 7, c. Qui {*Quod Zn} a {*autem &NaReZn} nobis, ait, "Quis enim avarus quaerit compossessorem? Quis dominandi cupiditate inflammatus vel fastu dominationis elatus desiderat habere consortem?" quasi diceret, nullis {*nullus &MzNaRe} talis. Ergo ordinatio communitatis non est bona nec laudabilis ubi sunt plures iudices summi {*supremi &NaRe} nullum habentes superiorem {*trs. &MzNaRe}. Ex quibus {*omnibus &NaRe} supradictis concluditur quod si in communitate fidelium fuerint plures iudices summi {*supremi &NaRe} sive plura capita simpliciter prima, qui vel {*seu &NaRe} quae eosdem pro eisdem criminibus habeant {habent &Mz} coercere et eisdem de eisdem praecipere, sequitur manifeste quod eadem communitas fidelium semper {super &Mz} erit disposita {*exposita &Na} discordiis, dissensionibus, seditionibus, pugnis et guerris tam inter capita ipsa contraria {*conantia &Na?Re} [[corrected unclearly from contraria in Re]] {conativa &Mz} invicem {*se praeferre add. &NaRe} {se potest ferre add. &Mz} quam inter subditos {*subiectos &MzNaRe}, quorum aliqui adhaerebunt uni et alii alteri. Et ideo pauci erunt vel nulli quin unum odio habebunt et alterum diligent. Et per consequens unum sustinebunt et alium {alii &Mz} si poterunt impugnabunt {*et add. &MzNaRe} ita semper erit timendum quod non erit pax in communitate seu congregatione {*fidelium add. &NaRe}.
Discipulus Ut possim videre profundius an ista aliquam verisimilitudinem habeant contra ipsa obiiciam. Videtur enim per ista quod omnis communitas cui praesiderent plures, et {iam add. &Na} idem habentes officium ita {om. &Na} ut nullus {*unus &NaRe} sine consilio et consensu {trs.321 &Na} aliorum aut valentioris partis {*non add. &NaRe} debet {*debeat &NaRe} aliquid praecipere {percipere &Re} vel statuere seu ordinare aut aliquem coercere, non possent {*essent &NaRe} convenienter nec utiliter statuta {*instituta &NaRe} observare {*om. &MzNaRe}, quia omnia inconvenientia quae deducta sunt ex pluralitate iudicum summorum {*supremorum &NaRe} in communitate fidelium, super eosdem ex pluralitate praesidentium idem habentium officium seu gerentium vicem unius possunt inferri. poterunt {*Potuerunt &Re} enim tales plures praesidenter {*praesidentes &MzNaRe} reos ad diversa loca citare vel mittere familias diversas ut capiantur et ad diversa loca {citare vel ... loca om. &Na} ducantur, sicut processit ratio prima. Poterit {*Poterunt &NaRe} etiam subditos {subiectos &Na} pro eis {*reis &NaRe} plectendis vel quibusdam {*communibus &NaRe} negociis pertractandis ad diversa loca vocare, sicut processit secunda. Frustra etiam regeretur {*regetur &NaRe} quaecunque communitas per plures huiusmodi {huius &Re} praesidentes cum possit regi per unum secundum quod tertia ratio processit. Nemo etiam poterit taliter {*om. &NaRe} diversis dominis contraria iubere volentibus {*valentibus &NaRe} servire {*deservire &NaRe} iuxta auctoritatem Salvatoris, "Nemo potest duobus dominis servire." Talis etiam communitas propinqua erit desolationi et ruinae propter hoc quod plures huiusmodi praesidentes proni sunt ad sibi {*om. &NaRe} {scilicet &Mz} dissentiendum iuxta auctoritatem aliam Salvatoris, "Omne regnum in {*contra &NaReVg} se divisum {*trs.312 &NaReVg} desolabitur" etc. Per exempla etiam Hieronimi, quae ponit 7, q. {7, q. om. &Mz} 1, {*7, q. 1,: in illo &NaRe} capitulo In apibus, potest ostendi quod non expedit esse plures huiusmodi praesidentes. Per hoc etiam quod omnis potestas impatiens est consortis probari potest quod in nulla {illa &Mz} communitate debent plures tali modo praeesse, sicut nec in aliquo episcopatu debent esse plures episcopi quomodolibet praesidentes {praesidentis &NaRe}. Semper enim videtur quod si fuerint plures qualitercunque in eadem communitate praesidentes timor erit de dissensionibus, contentionibus, seditionibus, rixis, pugnis et guerris, si praedicta concludant quod non debent plures esse {*trs. &NaRe} iudices summi {*supremi &NaRe} in communitate fidelium, scilicet ecclesiasticus et secularis, qui habet {*habeant &NaRe} {habent &Mz} eosdem criminosos pro eisdem sceleribus coercere. Etiam et ista concludere videntur contra modum qui nunc in ecclesia esse videtur {*etiam et ista ... videtur om. &MzNaRe}.
Amplius multae {omnes &Na} communitates sunt bene ordinatae in quibus tamen idem subest pluribus rectoribus. Ergo communitas fidelium poterit esse bene ordinata licet in ipsa plures summi {*supremi &NaRe} iudices praesint eisdem {easdem &Na}. Antecedens patet quia videmus quod idem est vasallus plurium dominorum, et {*etiam &NaRe} regum, quorum nullus est sub alio. Idem etiam clericus subest diversis episcopis pro diversis ecclesiis seu beneficiis et in eadem causa eiusdem possunt esse plures iudices tam ordinarii quam delegati et etiam arbitri, Extra, De sententia et remiss. {*re iudicata &NaMzReZn} in {*om. &NaRe} capitulo ultimo et Extra, De rescriptis {rubricis &Na} Cum contingat. ita {*Ista &NaRe} videtur {*videntur &NaRe} ostendi {*ostendere &MzNaRe} quod allegationes praescriptae non concludunt intentum. Tu autem indica quomodo respondetur ad ipsas {*ipsa &NaRe}.
Magister Ad primam obiectionem {*tuam add. &NaRe} respondetur quod ubicunque {ubique &Mz} in eadem communitate sunt plures praesidentes et {*etiam &NaRe} idem habentes {*trs. &NaRe} officium seu vicem gerentes unius non est optime disposita sed est ab optima dispositione deficiens, quia optima dispositio communitatis est quod sit unicus {*trs. &NaRe} praesidens summus {*supremus &NaRe} in ipsa. Ab ipsa tamen optima dispositione saepe est necesse recedere propter diversos casus, quia aliquando subditi unum {*unicum &NaRe} nullatenus sustinerent, aliquando nullus posset inveniri qui sufficeret solus praeesse. Unde ex multis causis potest contingere quod melius sit plures praeesse quam unum, licet melius esset disposita communitas si unus praesidens posset convenienter haberi, ita ut quaecunque communitas, praecipue notabiliter magna, quae {om. &MzNaRe} gubernatur a pluribus summis {*supremis &NaRe} in eadem communitate nequaquam optimo regimine gubernatur. Sicut tamen saepe periclitantes in mari optimum modum navigandi coguntur dimittere propter pericula evitanda {*evadenda &NaRe} {evacuanda &Mz} et nonnunquam viatores vias {*viam &MzNaRe} meliores {*meliorem &NaRe} compelluntur {compellentur &Mz} relinquere et longiorem ac deteriorem eligere et frequenter {trs. &Mz} multa bona ex causis necessariis omittuntur et multotiens dispensative qui alias essent indigni multiplici ratione ad diversa officia promoventur, sic nonnunquam ex causa rationabili necesse est optimum modum praeficiendi {*praesidendi &NaRe} relinquere scilicet regimen unius solius et praesidentiam plurium acceptare.
Discipulus Per istam rationem {*responsionem &NaRe} responderi {non add. &Re} [[interlinear]] potest {poterit &Na} ad omnes rationes {*allegationes &NaRe} praecedentis capituli inquantum probant {probat &NaRe} quod in communitate fidelium non debent esse plures iudices summi {*supremi &NaRe}, scilicet {om. &Na} ecclesiasticus et {om. &Re} secularis, quia solummodo probant, ut dicit ista responsio, quod si esset {esse &Mz} communitas fidelium optime disposita unum summum {*supremum &NaRe} caput seu iudicem habere deberet. Non autem est {*trs. &NaRe} necessarium quod communitas fidelium quae obnoxia est variis tribulationibus et pressuris semper sit optime disposita. Poterit {?potest &Na} ergo plures iudices summos {*supremos &NaRe}, scilicet ecclesiasticum et secularem, habere ita ut fideles omnes {*trs. &MzNaRe} sint eisdem pro eisdem delicits subiecti.
Magister Ad hoc respondetur quod propter tribulationes et adversitates quas sustinere posset communitas fidelium ex singulari malitia Christianorum posset contingere quod pro aliquo tempore expediens esset quod tota esset subiecta duobus supremis iudicibus. Tunc tamen nimis {*et add. &NaRe} perculosissime ab optima dispositione recederet, et ideo non debet tale regimen nisi in {om. &Na} casu singularissimo sustineri {*sustinere &NaRe}. Quare quantum potest conari tenetur ut habeat solummodo unum iudicem summum {*supremum &NaRe} qui omnes malefactores pro quibuscunque criminibus per se vel per iudices inferiores ipso a quibus ad ipsum licet {*liceat &NaRe} rationabiliter {rationaliter &Mz} appellare habeat coercere. Iste autem iudex non potest nec debet {*trs.321 &NaRe} esse papa, quia {*cum &NaRe} papa ex ordinatione Christi quantum potest se debet {*debeat &NaRe} a negociis secularibus sequestrare. Ergo si optime sit ordinata communitas fidelium unum {*unicum &NaRe} iudicem secularem summum {*supremum &NaRe} habebit qui non debet esse alius quam imperator Romanus, quando est catholicus. Sane ut intelligeres {*intelligas &NaRe} quod {*quantum &NaRe} allegationes praecedentis capituli concludunt sed {*secundum &NaRe} allegationes {*allegantes &MzNaRe} addunt unum quod nullus Christianus debet negare, ut eis videtur, quod scilicet nec per ordinationem Christi nec per ordinationem apostolorum nec per ordinationem {Christi nec ... ordinationem om. &Re} summorum pontificum Christianae fidei zelatorum nec per ordinationem generalium conciliorum rite celebratorum nec per ordinationem {ordinem &NaRe} quorumcunque iustorum optimus modus {om. &Mz} regendi fideles, quantum permittit status vitae praesentis, qui {quid &Mz} et {*etiam &NaRe} servatus est inter multos fideles et inter {*multos &MzNaRe} infideles laudatur {*laudabiliter &NaRe} secundum rationem vivere cupientes, hoc esse utile communitati {*hoc esse utile communitati: excluditur /om. Mz\ a tota et universali communitate &MzNaRe} fidelium, licet quandoque tota communitas fidelium talem optimum modum regendi propter malitiam {*malitias &MzNaRe} hominum non valeat adipisci. ergo {*om. &NaRe} Ex isto inferunt quod ex ordinatione Christi papa non habet iurisdictionem universalem pro omni crimine super totum populum Christianum. Et per consequens ordinationi Christi non repugnat quod aliquis alius super {*totum add. &NaRe} populum Christianum habeat potestatem. Et hoc concludunt allegationes praescriptae in capitulo praecedenti vel saltem {*hoc add. &MzNaRe} videntur necessario concludere allegationes illae quod tota communitas seu congregatio fidelium non optime regitur si habeat plures iudices {*supremos add. &NaRe} qui eosdem pro eisdem criminibus habeant cohercere, et {*quod add. &MzNaRe} talis modus regendi per diversos huiusmodi summos {*supremos &NaRe} iudices {*trs. &NaRe} non fuit ordinatus a Christo.
Discipulus Indica quomodo ad secundam obiectionem {*meam add. &NaRe} respondetur.
Magister Conceditur quod multae communitates sunt bene ordinatae in quibus idem subest pluribus rectoribus. Sed istae {*illae &NaRe} non sunt optime ordinatae in quibus idem subest pluribus rectoribus non habentibus superiorem. Licet igitur aliquis possit esse vasallus plurium dominorum et in hoc aliquam habeat {habet &Mz} utilitatem quia plura feuda tenet, tamen maiorem utilitatem haberet si pro omnibus feudis illis esset vasallus unius solius, licet in casu utilius sit sibi habere plures dominos quam unum solum. Sed hoc est propter {*aliquam add. &MzNaRe} malitiam domini unius vel aliquorum aliorum inquantum ab optima ordinatione mortalium aliquis vel aliqui recedit vel recedunt. Qualia etiam {*autem &NaRe} {et &Mz} damna patiantur saepe illi qui plures dominos habent magis quam illi qui {*uni add. &MzNaRe} soli domino sapienti et iusto sunt subiecti experientia {*certa add. &MzNaRe} docere videtur {*videretur &NaRe} {*trs. &NaRe}.
Cum {*vero add. &NaRe} secundo accipis ibi pro exemplo quod idem clericus est subiectus diversis episcopis pro pluribus ecclesiis vel {ecclesiis vel: ecclesiasticis &Re} beneficiis, respondetur quod illud exemplum {exemplare &Na} est ad oppositum quia quod idem clericus sit subditus {*subiectus &NaRe} pluribus episcopis pro diversis beneficiis est contra ius commune et per dispensationem solummodo fieri potest. Quare licet in casu ex aliqua speciali causa cum ordinatione bona clericorum stet quod talis {*alquis &NaRe} sit subditus {*subiectus &MzNaRe} pluribus episcopis, hoc tamen non stat cum optima ordinatione ipsorum, quia melius clerici regerentur si posset semper servari ius commune ut nullus clericus haberet plura {*om. &NaRe} beneficia in pluribus episcopatibus.
Cum autem pro tertio exemplo dicis quod in eadem causa possunt esse plures iudices etc, respondetur quod iudices illi habent superiorem iudicem et non sunt summi {*supremi &NaRe}. Ideo aliquando utile est quod sint {sicut &Re} plures non summi {*supremi &NaRe}, praesertim cum illi iudices non sunt {*sint &NaRe} diversi ut unus pro libito possit absque alio in casu procedere imo vicem unius gerunt, et tamen quod sint plures hoc {*om. &NaRe} accidit ex aliqua causa speciali quae non haberet locum quando litigantes essent optime dispositi quantum permittit {promittit &Mz} conditio litigantium. Propter quod melius disponi {dispositioni &Na} videntur {videretur &Mz} litigantes quando concorditer eligunt {eliguntur &Mz} sive compromittunt {*committunt &NaRe} in unum quam quando in unum {*in unum: ita &NaRe} discordant et quam quando {*et quam quando: quod &NaRe} {et quam quando: quia &Mz} omnino diversos volunt habere. Et sic est de omnibus litigantibus quod illi minus a bona dispositione recedunt qui nisi alia {*aliqua &NaRe} causa specialis impediat sub uno {*unico &MzNaRe} iudice cupiunt litigare.
Discipulus Visum est de secundo modo ponendi communitatem fidelium non habere unum summum {*supremum &NaRe} iudicem qui ponitur {*qui ponitur: positum &NaRe} supra c. 17. Nunc videamus de tertio qui dictus est ibidem.
Magister Qualiter {poterit add. &Na} ille modus discuti {discutere &Mz} valeat ex illis {*hiis &MzNaRe} quae tractata sunt primo huius c. 1 usque ad c. 13 patere poterit studioso.
Discipulus Hoc non obstante de isto {*illo &NaRe} modo ponendi aliquid specialius videamus, an scilicet optimae ordinationi communitatis fidelium obviet et repugnet ut {*quod &NaRe} clerici pro omni crimine iudicentur a papa vel aliis iudicibus ecclesiasticis inferioribus {*eo add. &NaRe} et etiam {*om. &NaRe} omnes laici a iudice seculari quia contra istum modum ponendi totam communitatem fidelium non habere unum iudicem summum {*supremum &NaRe} rationes c. 17 adductae non videntur concludere, quia {quod &Na} secundum istum modum nec aliquis deberet {debet &NaRe} {*debebit ??} citari aut vocari a diversis ad diversa loca nec aliquis cogetur duobus dominis servire nec super eosdem plures potestatem habebunt nec aliqua potestas consortis erit impatiens secundum quae rationes istae {*illae &NaRe} processisse videntur. Vel ergo declara secundam {*secundum &MzNaRe} opinionem supra c. 17 recitatam quomodo allegationes istae {*illae &NaRe} concludunt contra tertium modum de quo nunc quaero loqui vel aliquas alias allegationes conaris adducere {*inducere &NaRe}.
Magister Licet secundum opinionem supra {sic &Mz} c. 17 recitatam modus regendi communitatem fidelium de quo capitulo praecedenti et c. 17 tractavimus sit multo perniciosior {et periculosior add. &Na} isto modo de quo nunc vis conferre, et ideo istae {*illae &NaRe} allegationes multo patentius concludunt {*concludant &NaRe} contra illum modum quam contra istum, cum {*tamen &NaRe} [[cum in margin but crossed out Re]] eaedem {illae &Re} allegationes {trs. &Re} vel aliquae {aliqua &Re} illarum {*earum &NaRe} convincunt {committunt &Mz}, ut videtur, istum modum regendi communitatem fidelium ab optimo modo {*regendi add. &NaRe} et puniendi reos deficere. Primae autem duae allegationes contra istum modum inefficaces apparent. Sed tertia contra ipsum aliquam apparentiam habere videtur {videretur &Mz} eo quod tota communitas fidelium posset regi per unum. Frustra autem fit per plures quod fieri potest {*trs. &NaRe} per pauciores. Ergo tales duo rectores, scilicet ecclesiasticus et secularis, illo {illo add. &Na} modo frustra ponuntur. Quarta allegatio, fundata in auctoritate Salvatoris Matt. 6, nequaquam videtur concludere contra istum modum. Sed {*quinta add. &NaRe} [[gap left in Mz]] fundata in auctoritate salvatoris Matth. 12:[25], "Omne regnum contra se divisum {trs.312 &NaRe} desolabitur" etc, contra istum modum tali modo adducitur. Non solum illa societas est propinqua desolationi et ruinae quae est contra se divisa sed etiam illa quae ex modo regendi est {*ad divisionem add. &NaRe} disposita {*et add. &NaRe} {est add. &Mz} divisioni propinqua iuxta {*praedictam add. &NaRe} {propinquam add. &Mz} auctoritatem Salvatoris. Sed si communitas fidelium habeat duas partes, quarum una habeat {*unum add. &NaRe} iudicem summum {*supremum &NaRe} et alia alium, communitas illa {*fidelium &NaRe} est disposita ad divisionem et divisioni propinqua, {iuxta praedictam auctoritatem salvatoris. Sed si communitas fidelium habeat duas partes quarum una habeat unum iudicem supremum et alia alium communitas fidelium est disposita ad divisionem et divisioni propinqua add. &Na} [[Re has same repetition but it has been crossed out - suggests same exemplar]] quia propter assiduam {*om. &NaRe} mutuam communionem subditorum et summorum {*supremorum &NaRe} iudicum, qui sicut omnes mortales sunt proni ad dissentiendum, contra se faciliter dividerentur {*dividentur &Na} {videntur &Re} {divideretur &Mz}. Ergo si tali modo regatur communitas fidelium periculosa est censenda. Alia {*Sexta &NaRe} autem allegatio, fundata in auctoritate beati Hieronymi, videtur efficaciter concludere contra illum {*istum &NaRe} modum quia per exempla quae adducit Hieronymus non solum probatur unitas prelati super unum populum sive supra unam multitudinem hominum sed etiam probatur unitas praelati super unum locum in quo subiecti {*subditi &NaRe} morantur ut in una dioecesi quae certam regionem comprehendit sit tantum unus episcopus et {om. &Re} in una provincia sit tantum unus archiepiscopus. Ergo per eadem exempla non tantum probatur unitas iudicis summi {*supremi &NaRe} super {*aliquam multitudinem hominum sed etiam probatur unitas iudicis supremi super add. &NaRe} aliquem locum in quo sibi subiecti morantur ut in eodem loco nullus alius sit iudex summus {*supremus &NaRe} quorumcunque in illo loco morantium, sicut in dioecesi Parisiensi est unus solus episcopus et in provincia Mediolanensi est unus solus archiepiscopus {et in provincia ... archiepiscopus om. &Re}. Sequens {*Septima &MzNaRe} allegatio {*trs. &NaRe} etiam contra istum modum videtur concludere quod {*quia &NaRe} potestas non solum est impatiens consortis super eosdem subiectos sed etiam impatiens est consortis in eodem loco. Sicut enim iudex aliquis nollet quod subditi sui essent alterius subditi {*trs. &MzNaRe}, ita nollet quod aliquis alius haberet potestatem in loco ubi subditi sui morantur. Ergo non solum est {*erit &NaRe} periculosa societas fidelium si sint plures iudices super eosdem populos vel subditos {*subiectos &NaRe} sed etiam periculosa {*erit add. &NaRe} {est add. &Mz} societas fidelium si in eodem loco etiam super diversos subditos fideles fuerint plures summi {*supremi &NaRe} iudices constituti. Et ita non expedit quod clerici habeant unum summum {*supremum &NaRe} iudicem ecclesiasticum, scilicet papam, et laici unum summum {*supremum &NaRe} iudicem {*secularem add. &MzNaRe}, scilicet imperatorem, cum clerici et laici in eisdem locis simul commaneant.
Discipulus Video qualiter praescriptae allegationes adducuntur contra istum modum ponendi {*om. &NaRe}. Ideo contra eundem modum ponendi coneris alias invenire.
Magister Videtur quod contra eundem modum ponendi potest aliter allegari. Nam, ut allegatum est 1 huius c. 1, illud regimen est expediens universitati mortalium, et eadem ratione toti congregationi fidelium, per quod iurgia et litigia ad quae prona est natura mortalium aequius et convenientius deciduntur. Sed iurgia et litigia quae oriri possunt ex causis innumeris inter clericos et laicos aequius et convenientius deciduntur si omnes tam clerici quam laici {*trs.321 &NaRe} habent {*habeant &NaRe} unum summum {*supremum &NaRe} iudicem sub quo omnes debent {*debeant &NaRe} litigare quam si habeant plures iudices tales, scilicet ecclesiasticum et secularem. Nam si orta materia litis inter clericos et laicos coram ecclesiastico iudice qui non sit summus {*supremus &NaRe} iudex laicorum debeant litigare merito laici habebunt eum suspectum. Consimiliter si {om. &Na} debeant litigare coram iudice seculari qui non est iudex clericorum non indigne clerici habebunt eum suspectum. Ergo absque rationabili suspicione {*trs. &MzNaRe} non dirimetur litigium aliquod inter clericos et laicos si non est omnium unus iudex summus {*supremus &NaRe}.
Amplius ut communiter maiores et plures occasiones discordiarum, contentionum, seditionum, praeliorum et guerrarum ac rixarum emergunt inter morantes simul quam inter distantes si simul morantes non habent unum iudicem summum {*supremum &NaRe} {*trs. &MzNaRe} cuius metu ab huiusmodi {huius &NaRe} refrenentur. Sed inter distantes, valentes ad {*om. &NaRe} invicem {*tamen add. &NaRe} communicationem {*communionem &NaRe} habere, saepe contingunt occasiones malorum huiusmodi {huius &NaRe}. Ergo multo magis timendum est ne talia inter morantes simul emergant nisi habeant unum summum {*supremum &NaRe} iudicem qui omnes impedientes tranquillitatem et pacem habeat {*habeant &NaRe} coercere.
Rursus nulla communitas simul viventium vita politica est {trs.312 &Na} optime ordinata nisi sit civiliter una. Unde {*et add. &MzNaRe} fideles, sicut sunt unum corpus in Christo (ad Romanos {ad Romanos: Joh. &NaRe} 12:[5]), ita etiam debent esse unum corpus seu collegium in vita civili. Sed communitas illa quae habet diversos summos {*supremos &NaRe} iudices seu diversa capita sive rectores non est civiliter una, sicut illi qui non habent unum regem non sunt unum regnum {non sunt unum regnum om. &Re}. Sed communitas seu congregatio fidelium vel est optime ordinata vel laborare debet ut sit optime ordinata et civiliter quia vita civilis pro eo quod includit diversas partes et diversos modos ponendi {*vivendi &NaRe} competit religioni Christianae et vitae gratiae non repugnat. Ergo communitas fidelium si non est una quia non habet unum summum {*supremum &NaRe} iudicem qui malefactores omnes per seipsum vel per iudices constitutos ab ipso seu inferiores eo habeat castigare, ad habendum unum huiusmodi {huius &NaRe} {*trs. &NaRe} summum {*supremum &NaRe} iudicem ut sit optime ordinata civiliter etiam {*et &NaRe} civiliter una debet efficaciter laborare. Et ita non expedit ut in communitate fidelium sint plures iudices summi {*supremi &NaRe}, quorum unus clericos {clericus &Re} et alius laicos {laicus &Re} debeat castigare.
Discipulus Nunc videamus qualiter impugnatur quartus modus ponendi comunitatem fidelium non habere unum iudicem summum {*supremum &NaRe} sicut {*supra &NaRe} ca. 17. recitatur {*recitatus &NaRe}.
Magister Iste {*Ille &MzNaRe} modus tenet sicut dictum est ibi quod una pars fidelium scilicet clericorum habet unum summum {*supremum &NaRe} iudicem a quo solo vel a {*om. &MzNaRe} [[add. interlinear Mz]] iudicibus inferioribus eo debet iudicari {*pro quocumque delicto. Alia pars, scilicet laicorum, habet alium iudicem supremum a quo solo pro quibusdam delictis iudicari debet add. &NaRe}, praesertim si circa iustitiam exhibendam non fuerit negligens aut remissus. Pro quibusdam autem delictis iudicari debet, praesertim si circa iustitiam exhibendam non fuit negligens aut remissus {*praesertim si circa iustitiam exhibendam non fuit negligens aut remissus om. &NaRe}, sicut et iudex {*suus add. &NaRe} summus {*supremus &NaRe}, a summo iudice alterius partis, scilicet a papa vel iudicibus ecclesiasticis inferioribus ipso. Sed quibusdam apparet quod talis communitas non est optime disposita civiliter quia ista {*illa &NaRe} communitas non est optime civiliter {*om. &Na} ordinata in qua, quantum permittit status vitae praesentis, occasiones discordiarum et litium ac seditionum, rixarum, praeliorum et guerrarum minime amputantur. Sed in communitate fidelium, si praedicto modo fuerit ordinata, non amputantur, quantum est possibile pro statu praesentis vitae {*trs. &NaRe}, occasiones malorum huiusmodi {huius &Re}. Nam non minima occasio talium est si diversi iudices simul et eodem tempore eundem reum, praesertim divitem et potentem, ad diversa loca et iudicia trahere moliantur. Poterit autem contingere quod aliquis laicus potens et dives committat diversa scelera, quorum aliqua ad iudicem secularem et alia ad iudicem ecclesiasticum pertineant punienda; quare poterit evenire quod tam iudex secularis quam ecclesiasticus voluerit ipsum trahere ad suum forum quod pro eodem tempore {*pro eodem tempore om. &MzNaRe} est {*erit &NaRe} impossibile. Ergo ex hoc orietur contentio et seditio, rixa et guerra inter iudices ipsos et per consequens inter subditos {*subiectos &NaRe} ipsorum. Quare tali supposita pluralitate iudicum in {et &Re} communitate fidelium pax et tranquillitas subditorum et {*etiam &NaRe} iudicum erunt {*erit &NaRe} leviter dissipata.
Contra istum etiam modum ponendi videntur concludere omnes allegationes tam primo {*primi &NaRe} huius c. 1 quam in hoc tertio c. 17 inductae ad probandum quod {ut &Mz} est expediens quod {*ut &NaRe} tota communitas mortalium habeat unum principem qui sit dominus omnium et quod est expediens ut {*quod &NaRe} tota communitas fidelium habeat unum summum {*supremum &NaRe} iudicem qui omnes alios fideles habeat si deliquerint {delinquerint &Re} coercere. Quamvis enim plura inconvenientia sequuntur {sequantur &NaRe} [[both unclear]] ad secundum modum ponendi et tertium superius 18 et 19 c. impugnatos quam ad istum, tamen ad istum {tamen ad istum om. &Re} multa {*non /ubi Re\ nulla &NaRe} [[non changed interlinear Re]] sequuntur secundum quod per allegationes illas vel aliquas earum posset ostendi.
Discipulus Breviter tange {*aliquas add. &NaRe} {alias add. &Mz} allegationes per quas alios modos ponendi improbasti {*per quas ... improbasti: supra contra alios modos ponendiadducas &MzNaRe}, quia forte ex deductione earum quam ibi {sibi &Mz} fecisti advertetur {*advertam &NaRe} {adducitur &Mz} an aliquam apparentiam habeant contra istum modum.
Magister {om. &Na} Si laici sint {sunt &Na} subditi {subiecti &Na} tam iudici ecclesiastico quam iudici {om. &Re} seculari {et add. &Re}, quamvis pro diversis casibus, poterit contingere quod uterque istorum iudicum pro casu spectante ad ipsum et pro communibus {omnibus &Na} negociis ad ipsum et laicos spectantibus pertractandis ipsos laicos eodem tempore ad diversa loca vocare voluerint {voluerunt &Mz}. cui {*Qui &Re} ergo {*aut &Re} [[interlinear correction: ergo crossed out]] obedient {*obediunt &NaRe} {*ecclesiastico aut add. &Re} [[marginal addition]] laici {*laico &Re} aut utrique, quod est impossibile, aut neutri, et tunc talis communitas non est {*erit &NaRe} optime ordinata quia illa communitas non est convenienter disposita in qua subditi superiori suo autem {*aut &MzNaRe} non debent aut non possunt obedire. Si obediant uni et non alii {*alteri &NaRe} illi cui non obediunt {*obedient &NaRe} faciunt {*facient &NaRe} iniuriam et ipsum offendunt {*offendent &NaRe} {offenderent &Mz} a quo pro contumacia punientur.
Amplius per talem pluralitatem iudicii {*iudicum &NaRe} communis utilitas laicorum impedietur quia non poterunt obedire utrique iudici summo {*supremo &NaRe} si pro communibus negociis vocati fuerint {fuerunt &Mz} eodem tempore ad loca diversa.
Rursus nemo iuxta sententiam Salvatoris potest duobus dominis servire. Ergo laici iudici seculari et ecclesiastico, qui proni sunt ad dissentiendum, servire non poterunt.
Item {*Iterum &MzNa} iudex secularis et ecclesiasticus {*trs.321 &MzNaRe} ex causis innumeris poterunt dividi contra se. Quare tota communitas fidelium faciliter desolabitur.
Adhuc, sicut testatur Hieronimus, in una dioecesi debet esse unus episcopus et in una provincia unus archiepiscopus cuius {*quia &MzNaRe} utilitatem {*unitatem &NaRe} {universitatem &Mz} per multa exempla {*trs. &NaRe} probat. Ergo super laicos debet esse tantum unus iudex summus {*supremus &NaRe} non tantum de {*pro &NaRe} eisdem criminibus sed etiam pro omnibus ut de omnibus criminibus ab uno solo iudice summo {*supremo &NaRe} et aliis iudicibus inferioribus eo debeant iudicari.
Rursus omnis potestas est consortis impatiens et praecipue super eosdem subditos et {etiam &Re} pro causis diversis. Ergo iudex secularis erit impatiens si iudex ecclesiasticus super laicos habeat potestatem, etiam {*et &MzNaRe} {in add. &Mz} eodem modo iudex ecclesiasticus habens super laicos aut clericos {*aut clericos om. &NaRe} potestatem erit impatiens si iudex secularis super eosdem {eodem &Mz} habeat potestatem. Quare cito ad iracundiam et per consequens ad contentionem, rixam et {*om. &NaRe}, bellum et guerram provocabuntur. Concluditur ergo quod communitas fidelium non erit optime gubernata {*disposita &NaRe} civiliter, etiam {*et &NaRe} quantum ad vitam politicam, nisi tota et omnis pars eius habeat unum iudicem et rectorem supremum de cuius iurisdictione immediata vel mediata, {*sicut add. &NaRe} {fuit add. &Mz} in omni casu ab eo {*ab eo: vel a quo &Re} {ab eo: vel aliquo &Na} {ab eo: a quo &Mz} vel a {*om. &NaRe} iudicibus inferioribus eo, omnis alius pro quocunque delicto debeat iudicari.
Discipulus Audivi qualiter secundus modus et tertius et quartus ponendi communitatem fidelium non habere unicum {*unum &NaRe} summum {*supremum &NaRe} iudicem, sicut {*supra &NaRe} c. 17 recitati sunt {*om. &MzNaRe}, impugnantur; nunc audire desidero quomodo impugnatur quintus.
Magister Quintus est quorundam qui ponunt quod imperator est iudex in omni casu omnium Christianorum praeterquam papae, quia papa exceptus {*exemptus &NaRe} est totaliter a iurisdictione imperatoris et cuiuslibet mortalis. Omnes autem alii clerici {*trs. &NaRe} solummodo sunt excepti {*exempti NaRe} {*trs.231 &NaRe} per privilegia imperatorum et regum. Iste autem modus taliter impugnatur. Sicut non absque periculo dissipationis {dispensationis &Re} tranquillitatis et pacis duae multitudines hominum simul in eodem loco morantur si non habent unum summum {*supremum &NaRe} iudicem qui malefactores coerceat, sic non absque periculo dissipationis {dispensationis &Re} tranquillitatis et pacis moratur aliquis non subiectus cum alio vel cum aliis qui potestatem {*potentem &NaRe} et magnam sequelam potest habere. Talis enim propter sequelem quam potest habere est pro multis non immerito computandus; sed papa propter altitudinem officii quo fungitur potest habere maximam sequelem Christianorum. Ergo si non subiectus {*est add. &MzNaRe} summo {*supremo &NaRe} iudici Christianorum non morabitur cum ipso absque periculo dissipationis {dispensationis &Re} tranquillitatis et pacis.
{XXIII &NaRe} Discipulus Cerno quod ratio quam {allegasti add. &Mz} a 17 c. usque hic {*usque hic: huc usque &NaRe} tractavimus fundatur in duobus, quorum primum est quod nulla communitas seu congregatio mortalium, nec universalis nec particularis, est optime disposita nisi unum caput seu rectorem summum {*supremum &NaRe} habeat, cui omnes nullo excepto {*exempto NaRe} quo ad omnia quae pro communi utilitate sunt necessario facienda sint subiecti. et {*om. &NaRe} Quod multum apparentiae videtur habere, quia ubi non est unitas non est facile concordiam conservare. Non est autem una congregatio seu multitudo, neque universalis neque particularis, quae non habeat {*habet &MzNaRe} unum caput seu rectorem, quia, ut testatur beatus Cyprianus, prout legitur 24, q. 1, c. Loquitur, ubi est unitas oportet quod eius origo ab uno incipiat quia, ut dicit ibidem, "ab unitate exordium proficiscitur." {*Ergo add. &NaRe} in quacunque communitate seu congregatione est unitas, illa unitas {illa unitas om. &Re} ab uno incipit. Ille autem unus non est nisi caput et rector communitatis. Ergo nulla communitas est vere una nisi illa {*om. &NaRe} cuius caput et {caput et om. &NaRe} rector est unus ita ut omnes alii sint membra ipsius.
Item {iterum &Re} unitas communitatis seu congregatio {*congregationis &NaRe} non est nisi unitas ordinis secundum superioritatem et inferioritatem, ut quilibet respectu alterius sit inferior sive {*vel &NaRe} superior vel plures sint inferiores respectu unius superioris, quia ubi essent {sunt &Na} [[corrected to essent margin]] plures superiores respectu unius inferioris non esset verissia {*verissima &MzNaRe} unitas quae est optima dispositio communitatis. Oportet igitur {*ergo &NaRe} quod summus {*supremus &NaRe} {*superior add. &NaRe} in communitate potissima {*una add. &NaRe} sit unicus, et ita videtur multum {*trs. &MzNaRe} apparens quod nulla communitas, nec particularis nec universalis, est optime ordinata nisi habeat unum caput vel {*seu &MzNaRe} rectorem, cui {*cuius &NaRe} omnes alii sunt {*sint &MzNaRe} subiecti. Unde et una domus non est optime disposita nisi habeat unum patremfamilias, nec una villa nec una civitas nec unum regnum optime gubernatur nisi ab uno summo {*supremo &NaRe} regatur {fungatur &Mz}. Et ideo omnes volentes secundum rationem politice vivere unum caput summum {*supremum &NaRe} constituerent super omnes.
Secundum in quo videtur fundari ista {*illa &NaRe} ratio est quod imperator et alii laici non sunt, in omnibus quae spectant ad gubernationem ipsorum et correctionem si deliquerint {delinquerint &NaRe}, subditi summo pontifici. Quod {quia &Mz}, ut {om. &Na} videtur, non habet tantam apparentiam sicut primum. Ideo pro isto alias {*aliquas &NaRe} allegationes {*trs. &Na} adducas.
Magister Pro ista {*isto &MzNaRe} poteris tu colligere allegationes quamplures ex primo huius {huiusmodi &MzNa} ac {*om. &NaRe} pluribus capitulis, specialiter. c. 28, et ex {om. &NaRe} secundo huius {huiusmodi &Na} c. 1 et 12 et {om. &Na} 14 et 15.
Discipulus Pro isto secundo {om. &Re} fundamento praescriptae rationis alias {*aliquas &NaRe} speciales allegationes adducas vel alias {*aliquas &NaRe} prius tactas magis exquisite pertracta.
Magister Primo huius {huiusmodi &Na} c. 28 tacta est una allegatio quae nonnullis apparet multum fortis, quae talis est. Ille non est inferior alio quoad illa in quibus ab ipso ad istum {*illum &NaRe} alium appellare {apparere &Mz} non licet, quia in omnibus in quibus unus iudex est inferior alio licet appellare {apparere &Mz} ad illum superiorem vel saltem ad {in &Mz} superiorem ipso. Sed in multis causis non licet appellare ab imperatore ad papam. Ergo {*quo add. &MzNaRe} ad multa imperator non est inferior papa. quod {*Maior &NaRe} {quia &Mz} per sacros canones probatur aperte. {*Nam add. &NaRe} Fabianus papa, ut habetur 2, q. 6, c. 1 ait, licet {"Liceat &NaReZn} appellatori viciatam causam remedio appellationis sublevare." {*Et add. &NaRe} idem eadem {*eisdem &NaRe} causa et q. c. Liceat ait, "Liceat etiam in criminalibus causis appellare, nec vox appellandi negatur eo quod {*negatur eo quod: negetur ei quem &NaRe} in supplicio sententia destinaverit." Ex his {*quibus &NaRe} colligitur quod ubicunque {ubique &Mz} habet iudex {*trs. &NaRe} superiorem ad superiorem potest appellare {*appellari &NaRe}. Minor, scilicet quod in multis causis non est appellandum ab imperatore ad papam, multis modis probatur. Hoc enim glossa 2, q. 6, c. {*Omnis add. &Re} [[Na illegible]] super verbo "sacerdotum" videtur asserere dicens, "Ergo a seculari iudice ad papam potest appellari, quod verum est vacante imperio, ut Extra, De foro competenti, {*c. add. Zn} Licet, alias et {*non &MzNaReZn}, Extra, De appellationibus {*c. add. Zn} sed {*Si Zn} duobus."
Item glossa eodem capitulo super verbo "in commune" ait, primo {idem &Re} {*"Id est &Na} publice", ut secularis iudex audiat seculares causas, ecclesiasticus ecclesiasticas audiat. Et sic planum est quod dicitur in textu, sed {*scilicet &MzNaRe} cum dicit Anacletus, "coram patriacha aut primate ecclesiastico {*ecclesiastica &NaReZn} et coram patricio secularia negotia iudicentur." Ex quibus verbis colligitur quod in negotiis secularibus a iudice seculari et per consequens ab imperatore non est appellandum ad papam.
Discipulus Si secundum glossam primam vacante imperio licet appellare ad papam, ergo papa habet disponere de imperio, et per consequens imperator ratione imperii est inferior papa. Et ita etiam non vacante imperio licet appellare ab imperatore ad {om. &Mz} papam, etiam in secularibus causis.
Magister Respondetur tibi quod papa vacante imperio nihil habet disponere de imperio nisi auctoritate imperatoris instituentis eum vicarium suum vel auctoritate aliorum, scilicet Romanorum vel principum quibus concessa {*commissa &NaRe} est potestas ordinandi quis debeat gerere vicem imperatoris vacante imperio. Et ideo si vacante imperio contingit appellare ad papam hoc est inquantum papa gerit vicem imperatoris et locum imperatoris tenet. Qui autem gerit vices {*vicem &NaRe} alterius et locum eius tenet est inferior eo in hoc, quia semper vicarius est inferior eo cuius est vicarius. Ergo papa est in hoc {*trs.231 &NaRe} inferior et minor imperatore, et per consequens ab ipso {*om. &NaRe} imperatore non licet appellare ad papam.
Discipulus Licet ista instantia apparenter videatur {videtur &Mz} {inclusa vel add. &Mz} exclusa, tamen adhuc videtur posse ostendi quod pro negociis seu causis secularibus liceat ab imperatore et aliis secularibus iudicibus appellare {*ad papam add. &NaRe}. Nam ad illum licet appellare qui potest causam viciatam sublevare. Sed si causa secularis in foro seculari vel coram iudice seculari fuerit {causa add. &Mz} viciata, quia imperator {*scilicet add. &NaRe} vel alius iudex secularis non vult facere iustitiae complementum, papa potest causam taliter viciatam sublevare et ad ipsum vel alium iudicem ecclesiasticum est recurrendum pro iustitia obtinenda, Extra, De foro competenti, c. Ex transmissa et c. Verum et c. Licet et c. Ex tenore. Ergo licet appellare ab imperatore et aliis iudicibus secularibus ad papam.
Magister Respondetur quod etiam in decretalibus quae maiorem iurisdictionem et auctoritatem papae et iudicibus ecclesiasticis tribuere videntur {videtur &Na} {*trs. &NaRe} nunquam {*nusquam &NaRe} invenitur quod si imperator neglexerit facere iustitiam in causa seculari eo ipso possit papa {om. &NaRe} auctoritate papalis officii et ex ordinatione Christi in eadem causa facere iustitiae complementum, licet ex consuetudine in quantum {*in quantum: quam &NaRe} imperator scit et approbat, vel saltem scit et non prohibet sed tolorans {*tolerat &NaRe}, hoc faciat papa et iudices ecclesiastici in quibusdam regionibus, {*sicut in quibusdam regionibus add. &NaRe} iudicant de aliquibus criminibus pure secularibus, irrequisito omni iudice seculari, quod tamen eis ex {om. &Re} iure divino non competit. Et hinc est quod ex consuetudine obtinent papa et ecclesiastici iudices quod quando iudex secularis negligit facere iustitiam ad ipsos recurritur. Quae quidem consuetudo, si iudices seculares in illis regionibus fuerint notabiliter negligentes, potest ex causa {*ex causa: esse &NaRe} rationabili {*rationabilis et &NaRe} praescribi, {et add. &Mz} praesertim si imperator hoc sciens ipsam {om. &Na} duxerit tolerandam. Cum ergo dicis quod ad illum licet appellare qui potest causam viciatam sublevare, respondetur quod hoc non est generaliter verum, vocando causam viciatam omnem {*causam add. &MzNaRe} quae iusta sententia minime terminatur, quia appellatio semper debet fieri ad maiorem. et {*om. &MzNaRe} Causam {*autem add. &NaRe} taliter viciatam, quae scilicet iuste minime terminatur, potest quandoque minor supplendo negligentiam maioris sublevare, sicut etiam in conferendo beneficio {*conferendo beneficio: conferendis beneficiis &NaRe} et aliis disponendis potest minor supplere negligentiam superioris, Extra, De electione, Cum in cunctis, Extra, De concessione praebendarum, c. Nulla et c. Quia diversitatem, Extra, De institutionibus Grave, et 9, q. 3, Cum simus et 89. dist. Volumus, ubi dicit glossa, "Arg. quod si praelatus non vult vel negligit facere {*ea add. &MzNaReZn} quae debet, tunc {*om. &NaReZn} ea debent supplere subditi {*supplere subditi:suppleri per subditos &NaReZn}." Hoc etiam colligitur ex concilio Sardicensis quod ponitur dist. 65 {trs. &NaRe} c. ultimo ubi dicit glossa, "{*Arg. add. &NaRe} quod si subditi negligunt facere quod {*quae &Zn} debent, debeat {*ea debeant &Zn} {debeatur &MzNaRe} suppleri a maiori, vel per se, vel per alium, et econverso." Ex quibus aliisque quampluribus patet quod inferiores possunt supplere negligentiam superioris {*superiorum &Na} [[MzRe unclear]], cum etiam saepe possunt {*possint &NaRe} {*trs. &NaRe} {*suos add. &MzNaRe} superiores corrigere et {*etiam add. &NaRe} cohercere, teste Egino {*Iginio &NaRe} papa qui, ut legitur 9, q. 3, c. Salvo, ait, "Salvo in omnibus Romanae ecclesiae privilegio nullus metropolitanus absque ceterorum comprovincialium episcoporum instantia aliquorum audiat causas, quia irritae erunt aliter {*actae add. &Zn}, antequam {*quam &Zn} in conspectu omnium eorum erunt {*om. &MzNaReZn} ventilatae, et ipse, si fecerit, coherceatur a fratribus." Cui {qui &Re} concordare videtur Anitius {*Anterus &NaRe} {Altius &Mz} papa qui eadem {*eisdem &MzNaRe} causa {capitulis &Mz} 9 {*et q. &MzNaRe} c. Si autem ait, c. {*om. &MzNaRe} "Si autem aliquis metropolitanorum inflatus fuerit et sine omnium comprovincialium {provincialium &Na} praesentia vel consilio episcoporum vel causas eorum vel eas {*vel eas: aut alias causas, nisi eas causas &MzNaReZn} tantum, quae ad propriam suam pertinent parrochiam, agere aut gravare eos voluerit, ab omnibus districte corrigatur ne talia deinceps praesumere audeat. Si vero incorrigibilis eisque inobediens apparuerit, ad hanc apostolicam sedem, cui {dum &Mz} {omnium add. &NaRe} {*omnia add. &Zn} episcoporum iudicia referri praecepta sunt, eius contumacia referatur ut de eo vindicta fiat." Ex praedictis {*quibus &NaRe} colligitur quod minor potest supplere negligentiam maioris. Et ideo non semper ille qui potest causam vitiatam sublevare est maior, et per consequens non potest semper {super &Mz} appellari ad ipsum. Quare licet papa suppleat negligentiam iudicum secularium, et {*etiam &NaRe} si suppleret negligentiam imperatoris terminando causam quam imperator terminare negligeret {neglexerit &Re}, non posset per hoc ostendi {*nec add. &NaRe} quod ab imperatore liceat appellare ad papam nec quod imperator in talibus sit minor papa.
Discipulus Quod minor valeat supplere negligentiam superioris, hoc non est nisi auctoritate canonis conditi a concilio quod est superiius illo inferiori qui potest supplere negligentiam superioris, Extra, De concessione praebendarum, Quia diversitatem. Sed papa auctoritate talis canonis vel legis non supplet negligentiam iudicum secularium vel imperatorum {*imperatoris Re} sed auctoritate propria. Ergo ex officio maior est imperatore in talibus et etiam {*om. &NaRe} omnibus aliis iudicibus secularibus.
Magister {om. &Re} Respondetur tibi quod sicut inferiores auctoritate legis supplent negligentiam superioris, ita papa virtute consuetudinis quae {qui &Mz} aequipollet {*aequivalet &NaRe} legi supplet negligentiam iudicum secularium. Et ideo {*et ideo: quare &NaRe} auctoritate officii sui non supplet negligentiam talem. Et ideo non est maior in huiusmodi {huius &Re} causis {*iudicibus add. &MzNaRe} secularibus.
Discipulus Cuius auctoritate vel consensu potest introduci talis consuetudo quae tribuat papae huiusmodi {huius &Re} potestatem?
Magister Ad hoc tibi {*tripliciter &NaRe} respondetur: uno modo quod potest introduci huiusmodi {*om. &NaRe} consuetudo auctoritate vel consensu tacito vel expresso imperatoris et iudicum secularium quibus potest placere quod papa negligentiam suppleat eorundem aut possunt scienter tolerare quod hoc faciat papa. Aliter diciter quod potest introduci auctoritate populi qui velint vel consentiant {*velint vel consentiant: velit vel consentiat &NaRe} quod papa huiusmodi habeat potestatem. Aliter dicitur quod potest introduci auctoritate sive ratione {*sive ratione om. &NaRe} naturalis rationis {*trs. &NaRe} quae dictat quod iustitia est nullatenus negligenda quin {quando &Mz} semper in communitate servetur.
Discipulus Nunquid possent imperator et iudices seculares talem consuetudinem tollere?
Magister Respondetur quod secundum istam {*illam &NaRe} assertionem quae ponit quod talis consuetudo potest introduci de consensu tacito vel expresso imperatoris et iudicum secularium, imperator posset eam tollere sed non alii iudices seculares. Quia enim praescriptio est a iure imperiali et non {*est add. &NaRe} ab inferioribus iudicibus, ideo enim {*in &MzNaRe} hoc non potest papa praescribere contra imperatorem si expresse et ex certa scientia tolerat {*tollat &NaRe} huiusmodi consuetudinem. Sed contra alios iudices seculares inferiores praescribere potest {trs. &Na} papa. Si tamen imperator revocaret {trs. &Na} huiusmodi consuetudinem aut {*et &MzNaRe} aliquo modo {*aliquo modo om. &NaRe} {aliquo modo: nullo modo &Mz} negligeret facere iustitiam vel {*ac &MzNaRe} etiam permitteret alios iudices inferiores negligere iustitiam et nullatenus sustineret quod papa vel alius suppleret tam perniciosam negligentiam et omnibus {*omnino &NaRe} verisimiliter huiusmodi {omnibus verisimiliter huiusmodi om. &Mz} confusio {*verisimiliter huiusmodi confusio om. &NaRe} incorrigibilis appareret, esset tanquam destructor et perversor iustitiae de dignitate imperiali deponendus.
{24 &NaRe} Discipulus Diffuse tractata est ratio prima quam incepi {*incepimus &NaRe} c. 1 {*om. &MzNaRe} 17 ad probandum quod imperator est iudex papae et quod papa est inferior eo quoad iurisdictionem coactivam. Ideo nunc {*aliquas add. &NaRe} alias rationes adducas.
Magister Ista {*Alia &NaRe} ratio comprehendit {*comprehendens &NaRe} duas tactas in prima parte istius Dialogi li. 6 c. 4 et 5 talis est {*trs. &NaRe}. Papa non est magis exemptus a iurisdictione coactiva imperatoris et aliorum secularium iudicum quam fuerunt {*fuerint &NaRe} Christus et apostoli. Sed Christus, inquantum homo mortalis, et apostoli fuerunt ab {*sub &NaRe} imperatore quantum ad iurisditionem coactivam iudicati {*om. &NaRe}; ergo consimiliter {*om. &NaRe} et papa. Maior est manifesta. Minor probatur quantum ad utramque partem. Quod enim Christus fuerit inferior imperatore et aliis iudicibus secularibus quantum ad iurisditionem coactivam probatur, quia qui potest accusari et contra quem possunt alii testificari iudicari {preiudicari &Mz} potest {*trs. &NaRe}. Sed Christus poterat {malo intellectus add. &Re} accusari, quod ipsemet testatur cum Ioh. 8:[46] dicit, "Quis ex vobis arguet me de peccato?" Quibus verbis concessit Christus {*trs. &NaRe} aliis potestatem accusandi ipsum. Quod etiam testatur Innocentius III Extra, De haereticis, Cum ex iniuncto dicens, "Nec quisquam suae praesumptionis audacia {*audaciam &NaReZn} illo defendat exemplo, quod asina legitur reprehendisse prophetas {*prophetam &NaReZn}, vel quod dominus ait, `Quis ex vobis arguet me de peccato'" et infra: "Rursus aliud est quod praelatus sponte de sua confisus innocentia subditorum se accusationibus supponit, in quo casu praemissum Domini verbum debet intelligi." Ex quibus verbis colligitur quod Christus poterat accusari. Ergo et poterat iudicari ab illo coram quo poterat accusari.
Discipulus Istud non concludit {includit &Mz} intentum, imo contrarium ex ipso colligitur quod {*quia &NaRe} Christus solummodo sponte, sicut innuunt praemissa verba, se supposuit accusationibus subditorum. Et ita Christus non potuit iudicari nisi quia voluit. Et per consequens iudices non erant superiores Christo. Ex quo infertur quod exemplo Christi non potest concludi de papa quod teneatur subire iudicium imperatoris. Sed quod papa sponte potest se subiicere {*submittere &NaRe} {*trs. &NaRe} accusationibus aliorum, ut plures sacri canones {*trs. &NaRe} testantur.
Magister Videtur aliis quod verba praemissa probant intentum, scilicet quod Christus poterat accusari, ita quod iudices, qui accusatores audire debebant, non poterant repellere volentes accusare Christum nisi ex causa, puta si non apparerent {apparent &NaRe} legitimi accusatores vel alio modo repellerentur ab accusatione secundum iura, ex quo Christus dedit iure {iura &Mz} {*om. &NaRe} volentibus accusare potestatem accusandi. Et per consequens ex tali potestate data {*a add. &MzNaRe} Christo erant iudices {*trs. &NaRe} superiores Christo, in quantum erat homo mortalis, et Christus sic fuit eis inferior, licet sponte, {*sicut et sponte add. &NaRe} fuit passibilis et mortalis.
Et haec de tertia parte Dialogorum pro nunc tibi sufficiant {*Et
haec ... sufficiant om. &MzNaRe}.
[[The text for the rest of chapter 23 is printed from ...]]
Discipulus Quomodo probatur quod alii poterant
testificari contra Christum?
Magister Hoc asserit ipsemet Christus, ut videtur {dicens add. &NaRe} [[crossed out Re]] danti sibi alapam et male {*om. &NaRe} dicenti, sic respondens pontifici, "Si male locutus sum, testimonium perhibe {perhibere &NaRe} de malo." Ioh. 18:[23] Hoc etiam Gracianus sentire videtur, qui, ut legitur 2, q. 7, # Ecce ostensum est, ait, "Christus, quamvis esset pastor suorum {*suarum &NaReZn} ovium, quas verbo et exemplo pascebat, tamen quantum ad officiorum distributionem, ex qua hodie in ecclesiis {*ecclesia Zn} alii presunt aliis, unde quidam prelati, quidam subditi vocantur, in populo illo pastorale officium non gerebat. Mistica enim et visibili unctione nec in regem nec in sacerdotem unctus erat, que sole in illo populo persone prelati veri {*prelati veri: prelature &NaReZn} nomen sibi vendicabant." Ex quibus verbis colligitur quod Christus, in quantum homo mortalis, erat subditus illis qui preerant {erant &Re} in populo illo.
Discipulus Hoc Graciano repugnare videtur, qui ubi primo {*prius &NaRe} ait, "Christus Iudeos ad se arguendum admisit perfectione humilitatis, non severitate iuris. Si enim legis rigore essent admissi, hac auctoritate criminosi et {etiam &Na} infames in accusatione religiosorum recipiendi essent, cum essent sceleratissimi, qui de morte {*nece &NaReZn} Christi tractantes innocentem condempnare volebant." Ex quibus verbis comprehenditur {om. &NaRe} [[add. interlinear Re]] quod Christus ex rigore iuris accusari non poterat, sed tantummodo ex perfectione humilitatis.
Magister Ad hoc respondetur quod Christus non poterat accusari ex severitate iuris, que Christo necessitatem imponeret, quia Christus, in quantum deus, supra omnem talem legem fuit, et tamen, in quantum homo, ex perfectione humilitatis sponte se subdidit huiusmodi iuri, ut posset accusari ab illo, qui erat recipiendus in publico, et ita Christus subdidit erat {*iuri add. &NaRe}, in quantum homo. Quia tamen sponte, etiam in quantum homo, erat subditus huiusmodi iuri {trs. &Na}, ideo quodammodo fuit supra huiusmodi {huius &Re} ius, quia in potestate sua fuit posse accusari et non posse accusari {et non posse accusari om. &Na}; et tamen quamdiu ex perfectione humilitatis voluit, poterat accusari. Ex quo sequitur quod quamdiu voluit ex perfectione humilitatis, fuit subditus iudicibus illis qui erant iudices in populo.
Discipulus Istud est multum pro papa; quia sicut Christus fuit subditus, quamdiu voluit, iudicbus illis, qui iudicabant in partibus illis, ita etiam papa potest se submittere, si voluerit, iudicio laicorum. Set non est necessarie, quod se submittat, et ita cum sit vicarius Christi, non est subditus alicuius, nisi sponte vellet {*velit &NaRe}.
Magister Non est omnino simile de Christo et de papa. Quia enim papa est vicarius Christi, ideo non habet omnem potestatem, quam habuit Christus, etiam in quantum homo. Christus enim etiam in quantum homo instituit sacramenta et sponte instituit, ita quod potuit dispensare contra ipsa quod tamen papa non potest. Papa ergo, cum sit solummodo vicarius Christi, servare tenetur ea que Christus verbo et exemplo docuit servanda. Cum ergo Christus subdens se aliis exemplo docuerit subiectionem exhibendam iudicibus, papa huiusmodi subiectionem servare tenetur.
Discipulus Potestne probari aliter, quod Christus fuit subditus imperatori et aliis iudicibus?
Magister Hoc probatur aliter per hoc, quod Christus fuit subditus matri et patri putativo, sicut legitur Luc 2:[51]. Ergo fuit subditus illis qui fuerunt superiores et domini patris putativi et matris {matres &Na}, quales fuerunt Romani. Unde et Ioseph, ut legitur Luc 2:[4-5], ascendit de Galilea in Bethleem, ut profiteretur et faceret {faceretur &Na} se subiectum imperatori cum Maria desponsata sibi uxore. Ergo Christus fuit subditus, in quantum homo mortalis, imperatori, licet sponte et voluntarie, sicut et sponte fuit portatus a diabolo in montem et etiam in Ierusalem, ubi statuit eum supra propinaculum templi.
Discipulus Adduxisti aliquas allegaciones ad probandum quod Christus, in quantum homo mortalis, fuit sub imperatore, quantum ad iurisdictionem coactivam. Nunc nitere probare hoc de apostolis.
Magister Quod apostoli et omnes alii christiani et discipuli Christi fuerunt sub imperatore, quantum ad iurisdictionem coactivam, multipliciter videtur posse probari. Nam religio christiana et per consequens Christus neminem, eciam secularem et infidelem, privavit iure suo. Sed apostoli {*antequam essent apostoli add. &NaRe} fuerunt subiecti imperatori et aliis potestatibus secularibus et infidelibus; ergo postquam fuerunt apostoli, fuerunt eisdem et in eisdem subiecti. Minor istius racionis videtur manifesta, quia non plus erant apostoli ante conversionem et apostolatum exempti a iurisdictione imperatoris, quam alii Iudei, qui tamen erant subiecti imperatori et aliis potestatibus secularibus. Maior autem multis modis ostenditur. Ait enim Ambrosius super epistolam ad Titum, "Admone illos principibus et potestatibus subditos esse, quasi etsi tu habes imperium spirituale, tamen admone illos subditos esse principibus, scilicet regibus et ducibus et potestatibus minoribus, quia christiana religio neminem privat iure suo." Item Augustinus super Iohannem ait, "Regnum meum non est de hoc mundo, decepti estis, non impedio dominacionem vestram in mundo, ne vane timeatis et seviatis." Item Leo papa in sermone de Epiphania ait, "Dominus mundi temporale non querit regnum; {qui add. &NaRe} prestat eternum." Item sic canit {ait &Na} eccelsia, "Non eripit mortalia qui regna dat celestia." Ex quibus omnibus colligitur quod nec Christus nec religio christiana alicui etiam infideli tollit ius suum, ut scilicet per hoc quod aliquis christianus efficitur vel efficiebatur tempore Christi, sive apostolus sive alius, imperator et alii sub eo nullum ius quod habebant {habebat &Na} penitus perdiderunt. Quod in verbis apostoli 1 Timoth. 6:[1] innuitur, cum ait, "Quicumque sunt sub iugo servi, dominos suos omni honore dignos arbitrentur, ne nomen domini et doctrina blasphemetur." Ex his enim verbis videtur haberi quod subiecti dominis infidelibus, quando efficiebantur christiani, ut prius in omnibus dominis suis servire et obedire debebant, ne domini dicerent quod religio christiana esset iniuriosa et iniuriam dominis conversorum facere niteretur. Quod Augustinus aperte videtur {trs. &Na} asserere exponens verba predicta; ait enim, "Sciendum est quosdam predicasse communem omnibus in Christo esse libertatem; quod de spirituali utique libertate verum est, non de carnali, ut illi intelligebant: ideo contra eos loquitur hic apostolus iubens servos dominis suis subditos esse. Non ergo exigant servi christiani, quod de Hebreis dicitur, ut sex annis serviant et gratis dimittantur liberi, quod misticum est; et quare hoc precipiat apostolus, supponit, ne blasphemetur nomen domini quasi aliena invadentis et doctrina christiana {christi &Na} quasi iniusta et contra leges predicet, sed pocius per obsequia servorum fidelium domini infideles convertantur." Ex quibus verbis concluditur quod per conversionem apostolorum et assumptionem eorum ad apostolatum domini infideles nullum ius in eis quod prius habuerant amittebant, et ita remanebant subditi eis in omnibus, sicut prius.
Amplius quod omnes apostoli, saltem alii a beato Petro, fuerint subiecti imperatori et aliis dominis secularibus, probatur per illud beati Petri canonica sua 1, 7 {*2 &NaRe}:[13], "Subiecti estote omni creature propter Deum sive regi precellenti sive ducibus tanquam ab eo missis ad vindictam malefactorum, laudem vero bonorum." Ex quibus verbis colligitur quod beatus Petrus voluit omnes subditos suos in spiritualibus esse subditos {subiectos &Na}, sicut ante conversionem, omni creature que super eos ante habuerat potestatem. Nam, ut testatur Innocentius tertius, Extra, De maioritate et obedientia, Solite, beatus Petrus ibidem "scribebat subditis suis et eos ad humilitatis meritum {om. &Na} provocabat"; sed apostoli erant subditi beati Petri; ergo beatus Petrus voluit, quod apostoli essent subditi {subiecti &Na} regibus et ducibus, quibus fuerant, antequam essent christiani, subiecti.
Discipulus Adhuc alias raciones ad probandum quod imperator est iudex adducas?
Magister Alia racio que in scripturis fundatur adducitur, que talis est. Si religio christiana nullum dominum aut principem infidelem, imperatorem vel alium privat iure suo, sicut ostensum est prius, multo forcius imperatorem fidelem et alios dominos fideles non privat iure suo, quod apostolus 1 Timoth. 6:[1-2] aperte insinuare videtur, qui postquam dixit, "Quicunque sunt sub iugo servi, dominos suos omni honore dignos arbitrentur, ne nomen domini et doctrina blasphemetur," statim subiunxit, "Qui autem fideles habent dominos, non contempnant, quia fratres sunt, sed magis serviant, quia fideles et dilecti." Imperator ergo fidelis per religionem christianam nullum ius perdidit; ergo papa in omnibus est subiectus imperatori, in quibus fuit subiectus ante papatum.
Discipulus Papa etiam ante papatum non fuit subiectus imperatori, quia fuit episcopus vel clericus, et ideo imperator non fuit iudex ipsius.
Magister Ista responsio excluditur per hoc primo, quod episcopi sunt subiecti imperatori. Sed de isto forte postea queres. Ideo secundo excluditur per hoc quod purus servus imperatoris, etiam si tonsuram clericalem non haberet, possit {*posset &Re} eligi in papam, et ita cum imperator non debeat privari iure suo per ecclesiam, papa talis remaneret subiectus imperatori, et per consequens papa ratione papatus non est exemptus a iurisdictione imperatoris.
Discipulus Minor dignitas quam sit papatus, liberat a patria potestate et etiam a potestate dominica, ergo multo forcius electus in papam eo ipso est liberatus ab omni iurisdictione imperatoris.
Magister Dicunt alii quod ista obiectio nichil valet. Quod enim minor dignitas quam papatus liberet a patria potestate et dominica, est ex ordinacione humana non ex ordinacione divina, et ita ex ordinacione imperatoris potest electus {electio &Na} in papam eximi a potestate inferiorum iudicum; sed non eximitur ex ordinacione divina. Quod et {*etiam &Na} tali racione probatur: non magis debet aliquis invitus privari iure suo quod habet in aliquo, ut ei aliqua dignitas ecclesiastica conferatur, sine qua potest salvari, quam aliquis debeat privari iure suo quod habet in filio, ut eidem filio conferatur baptismus, sine quo non potest salvari. Sed Iudei et alii infideles non debent privari inviti iure quod habent in parvulis, ut baptizentur, nec ipsi parvuli baptizari debent, ne patres priventur iure, quod habent in eis. Ergo multo forcius, quandocumque {*quantumcumque &NaRe} aliquis qui erat servus imperatoris vel aliter sibi subiectus fiat papa, imperator non privabitur invitus...[[At this point Na and Re break off.]]
Return to Table of Contents